در دنیای پرآشوب امروز، پرسش مهمی در ذهن والدین و متخصصان رشد کودک شکل گرفته است: چرا برخی کودکان در برابر مشکلات انعطافپذیرترند و برخی دیگر بهسرعت فرومیریزند؟ پاسخ این سؤال در مفهومی نهفته است به نام تابآوری (Resilience)؛ به صورت ساده یعنی توانایی کودک در بازگشت به تعادل پس از تجربهی بحران، استرس یا ناکامی.
تابآوری، برخلاف تصور رایج، به معنای «نترس بودن» یا «تسلیم نشدن» نیست. بلکه یعنی کودک بتواند در برابر فشارهای روانی، آسیبهای هیجانی، تغییرات ناگهانی یا شرایط دشوار، واکنشهایی سالم و سازگارانه از خود نشان دهد.
به تعبیر انجمن روانشناسی آمریکا (APA): «تابآوری توانایی سازگاری موفق در برابر تهدیدات، تروما، فجایع، تنشهای خانوادگی یا مشکلات روزمره است.»
مغز تابآور چگونه عمل میکند؟
مطالعات نوروفیزیولوژیک اخیر نشان دادهاند که تابآوری به هماهنگی و انعطافپذیری شبکههای استرس در مغز وابسته است. بهطور خاص، سه ناحیه در این فرایند کلیدیاند:
• آمیگدالا (amygdala): مرکز هشدار و ترس
• قشر پیشپیشانی (prefrontal cortex): مرکز تنظیم احساسات، تصمیمگیری و کنترل تکانه
• هیپوکامپ (hippocampus): مسئول حافظه و تفسیر تجربیات استرسزا
در کودکان تابآور، ارتباط بین این نواحی متعادلتر است و پاسخ مغزی به استرس سریعتر فروکش میکند. بر اساس مطالعهای در Journal of Neuroscience (۲۰۲۲)، کودکانی که روابط امن و حمایتگر دارند، تنظیم بهتری در محور HPA (هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال) نشان میدهند؛ سیستمی که در تنظیم هورمون کورتیزول (هورمون استرس) نقش دارد.
سیستم عصبی سمپاتیک
سیستم عصبی سمپاتیکاین سیستم مسئول پاسخ معروف "جنگ یا گریز" (Fight or Flight) است. در کودکان تابآور، سیستم عصبی سمپاتیک به استرسهای کوتاهمدت بهخوبی پاسخ میدهد و پس از آن به حالت آرامش بازمیگردد. اما در کودکانی که تابآوری کمتری دارند، این سیستم ممکن است بیش از حد حساس یا ناکارآمد شود و بدن را در حالت هشدار دائمی نگه دارد.
تابآوری به دنیا نمیآید؛ ساخته میشود
اگرچه ژنتیک و خلقوخو در پایهریزی تابآوری نقش دارند، اما پژوهشها تأکید دارند که این ویژگی آموختنی است. طبق گزارش ۲۰۲۳ از Harvard Center on the Developing Child، کودکانی که در محیطی قابلپیشبینی، حمایتگر و همراه با روابط معنادار رشد میکنند، شانس بالاتری برای توسعهی تابآوری دارند.
به تعبیر انجمن روانشناسی آمریکا (APA): «تابآوری توانایی سازگاری موفق در برابر تهدیدات، تروما، فجایع، تنشهای خانوادگی یا مشکلات روزمره است.»
عوامل کلیدی در پرورش تابآوری کودک
۱. ارتباط امن با والدین یا مراقب اصلی
مطالعات متعددی از جمله پژوهش منتشرشده در ژورنال Attachment & Human Development (۲۰۲۰) نشان دادهاند که سبک دلبستگی ایمن، یکی از قویترین پیشبینیکنندههای تابآوری در کودکان است.
سبک دلبستگی ایمن یعنی کودک به مراقب اصلیاش (مثل مادر یا پدر) اعتماد دارد که در مواقع نیاز در دسترس، مهربان و پاسخگو خواهد بود. این احساس امنیت باعث میشود کودک با آرامش رشد کند، استقلال پیدا کند و در آینده روابط سالمتری داشته باشد.
۲. مهارتهای خودتنظیمی هیجانی
کودکانی که احساسات خود را میشناسند و میتوانند آنها را کنترل کنند، در برابر استرس مقاومترند.
کودک تابآور میتواند خشم، اضطراب یا ناامیدی را بدون پرخاش یا انزوا مدیریت کند. آموزش مهارتهایی مانند تنفس عمیق، نامگذاری احساسات و تمرین صبوری، مؤثر هستند.
مهارتهایی مانند حل مسئله، مدیریت احساسات و تفکر مثبت را میتوان از طریق فعالیتهای ساده مانند بازیهای گروهی، داستانگویی یا بحث درباره راهحلهای یک مشکل خیالی آموزش داد
۳. احساس کارآمدی (Self-efficacy)
طبق نظریه آلبرت بندورا، کودکانی که در حل مسائل نقش دارند و نتیجه تلاش خود را میبینند، احساس کنترل بر محیط پیدا میکنند. این حس، ستون فقرات تابآوری است.
طبق نظریه آلبرت بندورا، تابآوری در کودکان با باور به خودکارآمدی (self-efficacy) شکل میگیرد؛ یعنی وقتی کودک تجربه میکند که میتواند از پس چالشها بربیاید، اعتمادبهنفس و توان مقابلهاش با سختیها بیشتر میشود.
۴. شبکه حمایت اجتماعی
کودکانی که اطرافشان بزرگسالانی پاسخگو، معلمانی مهربان یا همسالان همدل دارند، تابآوری بالاتری نشان میدهند. پژوهشی در Development and Psychopathology (۲۰۱۹) تأکید میکند که حتی وجود یک فرد امن و حمایتگر کافیست تا کودک بتواند از بحران عبور کند.
۵. فرصت تجربه و شکست
تابآوری در محیطهای بیشازحد محافظتی رشد نمیکند. کودک باید فرصت آزمونوخطا داشته باشد تا یاد بگیرد میتواند از شکست برخیزد. مثلاً اینکه اجازه دهیم خودش لباسش را بپوشد، حتی اگر اشتباه کند.
وقتی کودکان در کاری موفق میشوند، اعتماد به نفسشان افزایش مییابد. این موفقیتها میتوانند کوچک باشند، مانند کامل کردن یک نقاشی یا برنده شدن در یک بازی. این تجربیات به کودک نشان میدهند که توانایی غلبه بر چالشها را دارد.
چه کودکانی تابآوری پایین دارند؟
کودکانی که در معرض دلبستگی ناایمن، اضطراب والد، خشونت خانگی، یا محرومیت عاطفی قرار دارند، اغلب پاسخهای ناسازگارانه به فشارها نشان میدهند. آنها ممکن است زودتر دچار افسردگی، اضطراب، یا رفتارهای پرخاشگرانه شوند. به گفتهی دکتر آن ماستن (Ann Masten) استاد برجسته در حوزه رشد کودک، تابآوری به معنای «عادی بودن در شرایط غیرعادی» است؛ یعنی کودک در شرایط سخت هم توانایی رشد دارد، اگر عوامل محافظ وجود داشته باشد.
چه کنیم تا کودکمان تابآورتر شود؟
- به احساساتش فضا بدهید: نگویید «گریه نکن»، بلکه بگویید: «میفهمم ناراحتی. میخوای حرف بزنیم؟»
- او را در تصمیمها شریک کنید: حتی تصمیمهای ساده مثل انتخاب لباس یا چیدمان وسایل مدرسه.
- از او نجاتدهنده نسازید: اگر شکست خورد، تجربهاش را بپذیرید و کمکش کنید دلیل آن را کشف کند.
- مدل رفتاری مناسبی باشید: شما چطور با استرس برخورد میکنید؟ کودک از شما یاد میگیرد.
- محیط امن، ولی نه بیچالش بسازید: حمایتگر باشید، اما اجازه دهید کودک با چالشهای کوچک روبهرو شود.
پیامی برای والدین
یادتان باشد تابآوری یک مهارت قابل تقویت است؛ نه موهبتی ذاتی. شما میتوانید با روابط امن، آگاهی هیجانی و فرصتهای کوچک برای استقلال، ذهنی منعطفتر برای کودک خود بسازید. در کتاب "What Happened to You" (چه بر سرت آمده است؟) نوشتهی اوپرا وینفری و دکتر بروس پری میخوانیم: «تابآوری از درون رابطه ساخته میشود. کودک برای رشد، به امنیت و ارتباط معنادار نیاز دارد.»
پیام شما به ما