تبیان، دستیار زندگی
محمد طریقتی نگارگری است كه با خط و نقاشی،‌جلوه‌گر زیبایی‌هایی است كه از طبیعت نشأت می‌گیرد. او متولد سال1337 در شهرستان رودسر استان گیلان است و اكنون 32سال می‌شود كه به تذهیب، تشعیر، گل و مرغ و نقاشی ایرانی می‌پردازد.او در این مدت حدود268 جلد كتاب ادبی،
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

تذهیب ، هنری الهام از طبیعت

تذهیب هنر ایرانی

محمد طریقتی نگارگری است كه با خط و نقاشی،‌جلوه‌گر زیبایی‌هایی است كه از طبیعت نشأت می‌گیرد.

او متولد سال1337 در شهرستان رودسر استان گیلان است و اكنون 32سال می‌شود كه به تذهیب، تشعیر، گل و مرغ و نقاشی ایرانی می‌پردازد.او در این مدت حدود268 جلد كتاب ادبی، هنری و36 جلد آلبوم را تذهیب و تشعیر كرده است.

این به جز پوسترها و قطعه‌های خوشنویسی شده‌ای بوده كه به مناسبت‌های مختلف كار تذهیب آن به وی گذار شده است. او  چندی مسئولیت نمایشگاه‌های انجمن خوشنویسان ایران را نیز برعهده داشته است. با او درباره تذهیب و جایگاه این هنر اصیل در كشور صحبت كرده‌ایم كه می‌خوانید.

• پس از 25سال فعالیت در زمینه نگارگری، هنر را چگونه تعریف می‌كنید؟

البته هنر را به طور جامع و مانع نمی‌توان تعریف كرد. هرچند تعاریف متعددی از هنر شنیده باشیم اما باید به این نكته توجه كنیم كه هنر كیفیتی است معنوی و فقط خواص و آثارش را می‌توان تعریف كرد ولی ماهیت هنر قابل تعریف نیست؛ مثل روح انسان كه قابل تعریف نیست ولی می‌توانیم آثار و خواص روح را بیان كنیم. به طور كلی هنر بخشی از فرهنگ است و فرهنگ بدون هنر مفهوم ندارد؛ همانطور كه هنر بی‌فرهنگ مفهومی ندارد.

این دو از حیث هدف و مقصد، اشتراك و خویشاوندی دارند. هدف فرهنگ، كمال است؛ یعنی رهایی از آنچه  پلید، دست‌پاگیر و محدود‌كننده است اما منشأ هنر احساس انسان است؛ البته احساس متعالی انسان. این را نیز بگویم هنر همیشه از علم یك گام جلوتر بوده است. هنر در عمق روح هنرمند در آن سوی دست نیافتنی پرواز می‌كند. مدت‌ها قبل از اینكه علم بتواند به ماورای جو دسترسی پیدا كند هنرمندان عالم هنر و خیال خود، انسان را به كهكشان‌ها برده بودند؛ جایی كه انسان تصور آنجا را هم نمی‌توانست بكند چه برسد به آنكه در عالم خارج به آن دسترسی پیدا كند.

محمد طریقتی نگارگری است كه با خط و نقاشی،‌جلوه‌گر زیبایی‌هایی است كه از طبیعت نشأت می‌گیرد.

یك نكته بسیار مهم دیگر در هنر نهفته است و آن عبارت است از نقشی كه هنر در جهت دادن به زندگی فرد و جامعه دارد. گفتیم منشأ هنر احساس انسان است، تا احساس نباشد انگیزه نیز نیست و تا زمانی كه انگیزه‌ای نباشد عمل نیز نخواهد بود و از آنجایی كه عمل در زندگی انسان و سرنوشت جامعه و قوم نقش اساسی را ایفا می‌كند پس هنر به عنوان اینكه احساس را زنده می‌كند و به عمل می‌رساند مورد توجه بوده است. خلاصه اینكه هنر و فرهنگ یك هدف مشترك دارند كه همانا به كمال رساندن انسان و جامعه است.

• با این تعریف جامع از هنر، خاستگاه نگارگری ایرانی و به خصوص تذهیب را چگونه می‌بینید؟

نگارگری در ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام یك خمیرمایه توحیدی داشته و به‌طور كل ممزوج شده از مبدا وجود حضرت باری‌تعالی است. قبل از اسلام كتاب مانی مثل ارژنگ یا ارتنگ یك نوع انتقال معنوی بوده است.

این كتاب پایه اصلی هنر كتاب آرایی یا تذهیب بعد از اسلام است. بعد از اسلام بهترین جلوه‌های نگارگری را آرایه‌بندی كلام آسمانی می‌بینیم.  در این دوره در جامعه ایران هنرمندان با نهایت علاقه و اردت در جهت هرچه باشكوه‌ جلوه‌دادن كلام الهی سعی و اهتمام از خود نشان دادند و به همین منظور از بهترین مصالح نیز استفاده كردند. این امر در انتخاب بهترین طرح‌‌ها نیز بی‌تاثیر نبوده است. نگارگر ایرانی اغلب از طرح فصل بهار كه نماد جنت و فردوس است در كتاب‌آرایی كلام آسمانی یا قطعات خوشنویسی استفاده كرده است. گل و برگ و سبزه‌هایی كه با شادابی در حواشی اجرا می‌شود برداشتی است كه  هنرمند از طبیعت و محیط خود دارد، البته این برداشت‌ها سلیقه‌ای است.

از همان آغاز هنرمندان این سرزمین كوشیده‌اند نقش‌‌هایی بنگارند كه كنایه و نشانه‌هایی از اشكال و اشیای دوروبر آنها باشد. اینگونه نگاره‌ها نه‌تنها اشیاء را به شكل انتزاعی نشان می‌دهد بلكه جنبه‌ عاطفی آنها را نیز جلوه‌گر می‌سازد و چون این نقش‌ها بر باورهای دینی استوار است ژرف‌ترین تاثیر را پدیدار می‌سازد. باید باورداشت این‌گونه از هنر تنها برای خوشایندی چشم یا شادی ذهنی شكل نمی‌گیرد بلكه مضامینی بسیار ژرف‌تر دارد كه نشانه ارادت هنرمندان به مذهب و كلام الهی یا معصومین است.

• هنر نگارگری ایرانی- اسلامی كلا به چند بخش تقسیم می‌شود؟

نگارگری را كلا می‌توان به 4 بخش تذهیب، تشعیر، گل و مرغ و مینیاتور تفكیك كرد.

تذهیب، یا همان آرایه‌بندی یا كتاب‌آرایی است یا به عبارتی به‌زرگرفتن، طلاكاری، طلااندودكردن و  زراندودكردن نیز اطلاق می‌شود. هر گاه هنرمندی با استفاده از رنگ‌های جسمی مثل گواش یا رنگ‌های روحی مانند آبرنگ شفاف، مجموعه‌ای از طرح‌های اسلیمی همچون درخت، گل و غنچه یا برگ‌ها را در حواشی كتاب‌های مذهبی، مرقعات تاریخی یا قطعات خوشنویسی به نمایش گذارد تذهیب‌كاری یا كتاب‌آرایی كرده است. پیشینه هنر تذهیب در ایران به دوره ساسانی برمی‌گردد.

منبع الهام هنر خطاطی كه در طول تاریخ اسلام همواره حضور دارد مذهب است چون كه قرآن نزد مسلمانان منزلتی عظیم دارد.

ظهور اسلام و گرایش هنرمندان به دین اسلام باعث به‌وجود آمدن نوعی هنر شد كه الهام آن از طبیعت بود و به آن حركت اسلیمی یا ختایی می‌گویند كه بعدها این هنر به مكتبی مستقل نامگذاری شد كه همان تذهیب است. تشعیر هم‌نوعی از تذهیب است كه طرح آن گرفت‌وگیر یا جنگ حیوانات است. این حیوانات خواه پرنده باشند، خواه‌ دو غزال یا دو حیوان درنده، فرقی نمی‌كند. اما خطوط تشكیل‌دهنده در این نقش‌ها بسیار ظریف‌تر از قبلی و با تار مویی از گربه یا سنجاب یا سمور اجرا می‌شود. این روش هم یا مطلاست یا الوان.می‌توان گفت این هنر از نقش‌برجسته‌های حیوانات در طاق‌بستان و تخت جمشید كه به طرز زیبایی حجاری شده الهام گرفته شده و در نهایت كاربرد آن را در هنر تشعیر می‌بینیم.

مینیاتور برای تزئین كتب خطی، گیاه‌شناسی، فیزیك، نجوم و مخصوصا دیوان‌های شعر به كار رفته است و احتمال بسیار دارد كه از شعر كه از تخیل برخوردار است الهام گرفته شده باشد.

• در كتاب‌آرایی مذهبی مثل قرآن یا قطعات خوشنویسی از كدام فرم بیشتر استفاده می‌شود؟

در كتاب‌آرایی مذهبی یا قطعات خوشنویسی كه به نوعی به مذهب ربط داده می‌شوند یا به نوعی پیام مذهبی دارند اغلب از طرح‌های اسلیمی، ختایی، تذهیب و گل و مرغ استفاده می‌شود. پایه طرح‌های اسلیمی همان‌طور كه از نامش پیداست شاخه،  برگ، ساقه و كلا   تنه درختی است مارپیچ‌گونه برگی و گلدار كه به طرز ویژه و اغراق‌آمیز عارفانه با ریتم خاص منظم و سیستماتیك توسعه و گسترش می‌یابد. جالب اینكه این هنر زیبا و این حركت هنرمندانه عالمگیر شد و در نیمه اول قرن شانزدهم به طور مقتدری وارد هنر كشورهای اروپایی از جمله ایتالیا، فرانسه، آلمان و اسپانیا شد؛ هرچند این تاثیرپذیری در اسپانیا به سختی شكل گرفت. با این حال هنر اسپانیایی بیشتر اسلامی است اما براساس گونه‌ای از آن كه نام مورسك برایش نهاده اند.

این هنر آنچنان دقیق و منضبط نیست و وحدت شكلی آن چندان سختگیرانه و مقید نبوده چرا كه ساختار اسلیمی را با عناصر دیگری تركیب كرده‌اند. با این حال سبك اسلیمی به غرب نیز شتافت. غرب هم با توجه به سیاست‌های استعماری‌اش آنچنان كه هر تازه‌وارد خوب را به نام خود ثبت می‌كند اسلیمی را نیز مال خود كرده و با نام مورسك به شیوه جدیدی بنا كرد.

• خط و كتابت چطور در كنار هم یك هنر زیبا به نام مذهب را بنا نهادند؟

منبع الهام هنر خطاطی كه در طول تاریخ اسلام همواره حضور دارد مذهب است چون كه قرآن نزد مسلمانان منزلتی عظیم دارد.

منبع : همشهری