در یک تعریف ساده، فرزند مسئولیتپذیر کسی است که به تدریج میآموزد برخی فعالیتها را مستقلاً تجربه کند، وظایف شخصی خود را بدون اتکای دائم به دیگران به انجام رساند و مهمتر از همه، مسئولیت پیامدهای آنچه در زندگیاش رخ میدهد را بر عهده بگیرد.
مسئولیتپذیری؛ مهارتی برای زندگی و آخرت
از اهداف تربیت دینی، ساختن انسانی «با اراده» و «مسئول» است ... امام صادق علیهالسلام میفرماید: «از تنبلی و بیحوصلگی بپرهیز؛ که این دو خصلت، تو را از بهره دنیا و آخرت محروم میسازد» (الکافی، ج۵، ص۸۵). پس چه بهتر که والدین از همان سالهای نخست زندگی فرزند، مسیر مسئولیتپذیری را برای او هموار کنند.
مشارکت دادن کودکان در تصمیمگیریهای ساده روزانه، نوعی احترام به فکر آنهاست و باعث پرورش حس «مالکیت فکری» در مسئولیتها میشود. در روایت معروفی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: «کودک تا هفت سال اول، سید است؛ در هفت سال دوم عبد است؛ و در هفت سال سوم وزیر» (وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۷۶). «وزیر بودن» یعنی مشورتپذیر بودن، یعنی آموزش دیدهای که حالا میتواند در کارها نظر دهد و مسئولیت بپذیرد.
این امر مستلزم آن است که والدین خود پیش از هر چیز، الگوی مسئولیتپذیری برای فرزندانشان باشند. نمیتوان از کودکی انتظار داشت بار مسئولیت کارهایش را بپذیرد، در حالی که والدین خود از پذیرش مسئولیت شانه خالی میکنند.
خانواده، اولین مدرسۀ مسئولیتپذیری
آموزههای دینی و یافتههای روانشناسی بر اهمیت دوران کودکی در شکلگیری شخصیت تاکید دارند. در این دوره، کودک فطرتاً به استقلال و فعالیت گرایش دارد. اگر فعالیتهایی درخور تواناییاش به او واگذار نشود، نه تنها این گرایش فطری سرکوب میشود، بلکه در آینده نیز کار کردن برایش امری سنگین و زندگی برای او دشوار خواهد شد
این مهارت زمانی نهادینه میشود که کودک از ابتدا در محیط خانه، متناسب با توانش، وظایفی کوچک اما معنادار بر عهده گیرد. پیامبر اسلام(ص) فرمودهاند: «از کودک آنچه را در توان دارد بپذیرید، و چیزی فراتر از طاقتاش نخواهید» (الکافی، ج۶، ص۵۰).
کارهایی مانند مرتبکردن اتاق، آبدادن به گلها، یا جمعکردن اسباببازیها، نه تنها او را فعال میکند، بلکه «حس ارزشمندی» را در دلش مینشاند.
احترام به فکر کودک، لازمه مسئولیتپذیری
مشارکت دادن کودکان در تصمیمگیریهای ساده روزانه، نوعی احترام به فکر آنهاست و باعث پرورش حس «مالکیت فکری» در مسئولیتها میشود. در روایت معروفی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است: «کودک تا هفت سال اول، سید است؛ در هفت سال دوم عبد است؛ و در هفت سال سوم وزیر» (وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۷۶). «وزیر بودن» یعنی مشورتپذیر بودن، یعنی آموزش دیدهای که حالا میتواند در کارها نظر دهد و مسئولیت بپذیرد.
اگر کودکی در خانه وظایفی داشته باشد، در جامعه نیز فردی پاسخگو و مشارکتجو خواهد شد. در آموزههای دینی، مشارکت در کارهای جمعی همچون نظافت مسجد یا کمک به همسایگان، از راههای مؤثر در تقویت روحیه مسئولیتپذیری معرفی شده است.
از همین رو، حضور فعال کودکان در برنامههای اجتماعی، مثل پاکسازی محیط یا همیاری در ایام مذهبی، هم کارکرد تربیتی دارد و هم اعتماد به نفس آنان را افزایش میدهد.
اعتماد، آموزش، نظارت
برای پرورش این ویژگی، والدین باید در سه سطح عمل کنند:
۱. اعتماد: بگذاریم کودک تجربه کند؛ حتی اگر اشتباه کرد. وقتی اتو کردن برایش خطر دارد، حذفش نکنیم، بلکه با نظارت، آموزش دهیم و در صورت خطا، او را در جبران شریک کنیم.
۲. آموزش: رفتار درست را توضیح دهیم، نه این که کودک را سرزنش کنیم. بگوییم: «اگر لباسها را روی زمین بریزی زود کثیف میشوند»، نه این که با عصبانیت بگوییم: «باز هم ریختی زمین؟».
۳. نظارت: تا زمانی که کودک کاری را به درستی یاد نگرفته، رهایش نکنیم. تکرار و تمرین با حوصله، بخشی از فرایند یادگیری مسئولیت است.
الگوی رفتاری مثبت والدین
اگر والدین هنگام انجام وظایف، نگرشی مثبت، صبورانه و مسئولانه داشته باشند، کودک نیز مسئولیتپذیری را با احساسی خوشایند تجربه خواهد کرد. اما اگر کار کردن با عصبانیت، گلایه یا اکراه همراه باشد، کودک نیز آن را امری ناخوشایند تلقی خواهد کرد.
گفتگو به جای دستور
رفتارهای مسئولانه با تحمیل و اجبار شکل نمیگیرند. گاهی کافیست احساساتمان را صادقانه بیان کنیم تا کودک تأثیر آن را بپذیرد. مثلاً به جای گفتن «ساکت باش»، بگویید: «صدای بلندتون منو خسته کرده». این شکل از گفتگو، به کودک میآموزد که رفتار خود را ارزیابی کند و پیامد انتخابهایش را بسنجد.
اگر بخواهیم فرزندانمان را برای آیندهای موفق، مستقل و خداپسندانه آماده کنیم، باید به جای دخالتهای افراطی، مراقب باشیم؛ به جای حفاظت بیش از حد، ناظر باشیم؛ و به جای کنترلگری، آنها را هدایت کنیم. این مسیر تربیتی، اگر با چاشنی محبت و آموزش توأم باشد، میتواند زمینهساز ظهور نسلی باشد که هم در دنیا مسئولانه زندگی میکند و هم در آخرت سربلند خواهد بود.
پیام شما به ما