مفهوم بهرهوری در نگاه اسلامی صرفاً به افزایش تولید یا کاهش هزینهها محدود نمیشود، بلکه هدف آن، رسیدن به تعادلی میان مصرف و تولید در سایه عقلانیت، پارسایی و عدالت است. قرآن کریم و روایات اسلامی، مدیریت مصرف را بهمثابه یک وظیفه اخلاقی، عبادی و اجتماعی معرفی کردهاند.
پارسایی در مصرف: معیار اسلامی مدیریت منابع
یکی از وجوه شاخص مدیریت مصرف در قرآن، مفهوم تقوا در مصرف است. فرد مؤمن باید بداند که حتی بهرهمندی از حلالهای الهی نیز نیازمند پرهیزگاری و رعایت حدود است و پرهیزگاری در استفاده از منابع که در کریمۀ «وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ الله حلالاً طیباً واتقوا الله» (مائده: ۸۸)؛ مورد تاکید است، به معنای دقت در حلال و حرام بودن، پرهیز از اسراف و حرکت بر روی ریل اعتدال در مصرف است.
قرآن در آیهای دیگر، شکر را شرط بهرهمندی درست از روزی میداند: «فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمْ اللهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ» (نحل: ۱۱۴). شکر، صرفاً یک اقرار زبانی نیست، بلکه به معنای استفاده صحیح و بهجا از نعمتها در مسیر هدف آفرینش آنهاست.
این نگاه سبب میشود تا الگوی مصرف از نگاه صرفاً مادی خارج شده و جنبه اخلاقی و الهی به خود بگیرد. بر این اساس، مصرف بدون هدف و معنا، حتی اگر مشروع باشد، میتواند از نظر ارزشی ناپسند تلقی شود.
راهکارهای مدیریت مصرف در خانواده
نهاد خانواده در اسلام جایگاه ویژهای در شکلگیری فرهنگ مصرف دارد. اگر خانواده بهمثابه اولین نهاد اجتماعی، بر مبنای «تدبیر معیشت» و «اعتدال در مصرف» اداره شود، زمینهساز اصلاح کلانترین ساختارهای اقتصادی نیز خواهد بود اما چگونه؟
در زیر چند راهکار برای فعالسازی نقش خانواده در بهینهسازی مصرف ارائه میشود:
یک. برنامهریزی و نیازسنجی
خانوادهها باید با شناسایی دقیق نیازهای واقعی و اولویتبندی آنها، برای دخلوخرج خود برنامهریزی کنند. نقش زنان در این زمینه، بهویژه در فرهنگ اسلامی که زن را "راعیة" و مسئول امور خانه میداند، بسیار برجسته است.
دو. ترویج فرهنگ سادهزیستی و قناعت
آموزش و نهادینهکردن فرهنگ قناعت و پرهیز از تجملگرایی و چشموهمچشمی، از ارکان اصلی مدیریت مصرف در خانواده است. در روایتی از امیرالمؤمنین علیهالسلام میخوانیم: القَناعَةُ غُنیَةٌ و الاقتِصادُ بُلغَةٌ یعنی: «قناعت، توانگری است و میانهروی، کفاف. (بحار الأنوار: ۷۸/۱۰/۶۷ )
این روایت، «قناعت» را غنا و «اقتصاد» را وسیلهای برای تأمین کفایت زندگی معرفی میکند. به بیان دیگر، ثروتمند کسی نیست که حساب بانکیاش پر باشد، بلکه کسی است که دلش از طمع خالی و به داشتههایش راضی باشد. چنین انسانی، حتی اگر امکانات محدودی داشته باشد، احساس بینیازی میکند و آرامش درونی دارد.
حضرت در روایتی دیگر میفرمایند: أُنْظُرْ إِلی مَنْ هُوَ دُونَکَ وَ لاتَنْظُرْ إِلی مَنْ هُوَ فَوْقَکَ؛ (بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۱۷۳)
در روایت دوم، حضرت راهکار عملی ارائه میدهند: «به پایینتر از خود بنگر، نه بالاتر.» این نگاه، آرامش روانی، حس شکرگزاری و دوری از حرص و مصرف بیرویه را به ارمغان میآورد.
سه. پسانداز و سرمایهگذاری
روایت میگوید: «کُلُّکُم راعٍ وَکُلُّکُم مَسؤولٌ عَن رَعِیَّتِهِ»؛ همه شما سرپرست و مسئوول هستید و درباره زیردستانتان باز خواست می شوید. (جامع الاخبار، ص ۱۱۹)
طبق این روایت، هرکس مسئول اداره حوزه تحت مدیریت خود است. این اصل علاوه بر تربیت دینی، در مدیریت مالی خانواده نیز جاری است و مرد یا زن مسلمان باید نسبت به نحوه خرج کردن، احساس مسئولیت دینی و اخلاقی داشته باشند. بنابراین بخشی از درآمد باید برای روز مبادا و همچنین برای سرمایهگذاری در امور تولیدی و تجارت که به نفع جامعه است، پسانداز شود.
مصرفزدگی و پیامدهای فرهنگی ـ روانی آن
افراط در مصرف، تنها منجر به اتلاف منابع نمیشود، بلکه روح و روان انسان را نیز در معرض آسیب قرار میدهد. انسانِ مصرفزده، دچار نارضایتی مزمن، اختلال هویت و احساس پوچی میشود. از نگاه قرآن، این وضعیت نشانهای از «غفلت» است.
روایات نیز هشدار میدهند که افراط در مصرف، انسان را به سمت وابستگی، تنگنظری و حتی ارتکاب گناه میکشاند.
مصرف هوشمند؛ پیوندی میان ایمان و عقلانیت
در مجموع میتوان گفت از دیدگاه قرآن و روایات، مصرف صحیح نهتنها با ارزشهای اخلاقی پیوند دارد بلکه جلوهای از عقلانیت و مدیریت مؤمنانه نیز هست. در شرایطی که جهان با بحران کمآبی، انرژی و غذا مواجه است، اسلام نسخهای از زیست مؤثر ارائه میدهد که در آن، هر فرد موظف است از منابع الهی در حد ضرورت بهره گیرد و در برابر اسراف، مقاومتی فرهنگی و ایمانی از خود نشان دهد.
پیام شما به ما