در تربیت اسلامی، کودک صرفاً یک موجود نیازمند مراقبت نیست، بلکه انسانی است صاحب کرامت، حقوق و شایسته رشد همه‌جانبه. از این منظر، تربیت باید از جایی آغاز شود که کودک احساس کند «بودنش» ارزشمند است. توجه به این حقیقت که فرزند ما، فارغ از سن و سال، یک «انسان» با تمام پیچیدگی‌ها، استعدادها و نیازهای روحی است، نقطه آغازین یک تربیت سالم و مؤثر محسوب می‌شود. تکریم شخصیت به معنای به رسمیت شناختن این ارزش ذاتی و کمک به شکوفایی آن است.

خداوند در آیه ۷۰ سوره اسراء می‌فرماید: «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ...؛ ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم». این کرامت، بی‌قید و شرط است؛ یعنی انسان پیش از آنکه کاری انجام دهد، به صرف انسان بودن دارای احترام و ارزش است. او محترم است قبل از اینکه پسر فلان باشد یا منسوب به قبیلۀ بهمان، سفید باشد یا سیاه، شرقی باشد یا غربی. این حق، حتی از حق حیات هم بالاتر است.

در روایات، شخصیت‌بخشی به کودک، کلید بخشش گناهان والدین دانسته شده است: «اکرموا اولادکم و احسنوا ادبهم یغفرلکم» کودکانتان را تکریم کنید و آنان را خوب تربیت کنید تا خدا شما را ببخشد.

این اصل باید در تمام شئونات تربیتی فرزندان جاری باشد؛ کودک باید بداند و احساس کند که دوست‌داشتنی و محترم است، نه به‌خاطر نمره‌های خوب یا رفتار مطلوبش، بلکه چون انسان است.

شخصیت‌بخشی در گفت‌وگو با کودک نمود می‌یابد؛ وقتی او را با نام صدا می‌زنیم، وقتی به حرف‌هایش گوش می‌دهیم، وقتی نظرش را می‌پرسیم، در واقع داریم به شخصیت او اعتبار می‌بخشیم. در مقابل، تحقیر، مقایسه‌های ناعادلانه، نادیده‌گرفتن احساسات و نداشتن حق انتخاب، شخصیت کودک را تضعیف می‌کند. اگر کودک احساس کند که می‌تواند تصمیم بگیرد، خطا کند، و همچنان مورد احترام باشد، یاد می‌گیرد مسئولیت‌پذیر و مستقل باشد.

سیرۀ نبوی در شخصیت‌بخشی به کودکان

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ بارها در مواجهه با کودکان، با احترام رفتار می‌کرد. گاهی کودکی را برای دعا کردن یا نام‌گذاری نزد ایشان می‌آوردند، حضرت او را در دامن خود می‌نهاد. طبق نقل تاریخ، گاهی حتی اتفاق می‌افتاد که کودک در دامن مبارک حضرت ختمی مرتبت، ادرار می‌کرد. اصحاب و به خصوص والدین با کودک، تندی می‌کردند تا او را از ادرار باز دارند. اما حضرت آنان را از این کار منع می‌کرد. (معانی الاخبار، ص۲۱۱)

در روایتی دیگر از ایشان، شخصیت‌بخشی به کودک، کلید بخشش گناهان والدین دانسته شده است: «اکرموا اولادکم و احسنوا ادبهم یغفرلکم» کودکانتان را تکریم کنید و آنان را خوب تربیت کنید تا خدا شما را ببخشد. (مسند شهاب، ج۱، ص ۳۸۹)

آموزش مرزهای رفتاری و حریم خصوصی

یکی از جلوه‌های شخصیت‌بخشی، آموزش حدود و مرزهاست؛ این یعنی ما هم به کودک می‌آموزیم که دیگران شخصیت دارند و باید رعایت شوند، و هم به او می‌فهمانیم که خودش نیز حریم دارد. رعایت حریم خصوصی، اجازه گرفتن، حق نه گفتن و حق انتخاب، همگی جلوه‌هایی از شخصیت‌بخشی‌اند که به کودک هویت مستقل می‌بخشند.

قرآن بر اهمیت رعایت حریم خصوصی، به ویژه در مورد کودکان، تأکید می‌کند. آیه ۵۹ سوره نور به این نکته اشاره دارد که هنگام ورود به خلوتگاه والدین، فرزندان بالغ باید اجازه بگیرند. اگرچه آیه به صورت خاص به کودکان بالغ اشاره می‌کند، اما اصل رعایت حریم خصوصی و احترام به آن، برای کودکان در سنین پایین‌تر نیز قابل درک است. والدین باید به کودکان خود آموزش دهند که در منازل و حریم خصوصی دیگران، چه بزرگ و چه کوچک، احترام بگذارند.

راه‌کارهای عملی تکریم شخصیت فرزندان

تکریم شخصیت، مفهومی انتزاعی نیست، بلکه در رفتارهای روزمره ما تجلی می‌یابد از جمله:

انتخاب نام نیکو و صدا زدن محترمانه

نام، بخشی از هویت فرد است. انتخاب نام زیبا و صدا زدن فرزند با احترام (مثلاً استفاده از "آقا" یا "خانم" در کنار نام، حتی در سنین پایین) اولین گام در تکریم شخصیت اوست.

سلام کردن و احوالپرسی گرم

پیش‌قدم شدن در سلام کردن به کودکان و نوجوانان و احوالپرسی صمیمانه با آنها، نشان‌دهنده ارزشی است که برای حضورشان قائل هستیم. در سیرۀ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ نوشته‌اند: ایشان در سلام کردن به کودکان پیش‌قدم بود و می‌فرمود: پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نمی‌کنم. یکی از آنها سلام‌ کردن بر کودکان است. (عیون اخبار الرضا، ص ۸۷)

گوش دادن فعال و توجه به نظرات

وقتی فرزندتان صحبت می‌کند، با تمام وجود به او گوش دهید. نظراتش را، حتی اگر ساده یا متفاوت با نظر شما باشند، بشنوید و به آنها توجه کنید. این کار حس مهم بودن را در او تقویت می‌کند.

مشورت در امور مرتبط

طبق آموزه‌های دینی، دوره سوم تربیت فرزند یعنی از چهارده سالگی تا بیست و یک سالگی، دورۀ مشورت‌خواهی از اوست. در مواردی که به فرزندتان مربوط می‌شود (مانند انتخاب لباس، برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت یا حتی مسائل خانوادگی در سطح درک او)، نظرش را بپرسید و در صورت امکان، به آن عمل کنید.

دادن مسئولیت‌های متناسب با سن

واگذاری مسئولیت‌های کوچک و بزرگ (متناسب با سن و توانایی)، به کودک احساس کفایت و مفید بودن می‌دهد و به رشد شخصیت او کمک می‌کند. به فرزندتان اعتماد کنید و این اعتماد را به او نشان دهید. این کار به او می‌آموزد که قابل اعتماد باشد.

پرهیز از تحقیر، سرزنش و مقایسه

هرگز، به‌ویژه در جمع، فرزندتان را تحقیر، سرزنش یا با دیگران مقایسه نکنید. این رفتارها به‌شدت به کرامت نفس او آسیب می‌زند. اگر در مقابل فرزندتان اشتباهی مرتکب شدید، عذرخواهی کنید. این کار نه تنها از ارزش شما نمی‌کاهد، بلکه به او درس فروتنی و احترام متقابل می‌دهد. محیطی فراهم کنید که فرزندتان بتواند بدون ترس از قضاوت، احساسات و افکار خود را بیان کند.