برخی از والدین، رشد زبانی فرزندشان را با نگرانی پیگیری می‌کنند؛ به‌ویژه وقتی کودکشان کمتر یا بیشتر از بچه‌های هم‌سن خود حرف می‌زند. اما آیا همه‌ این نگرانی‌ها موجه‌اند؟ و آیا مقایسه‌ کودکان در زمینه‌ زبان‌آموزی، به رشدشان کمک می‌کند یا فقط اضطراب بیشتری ایجاد می‌کند؟

رشد زبانی: مسیرهای متفاوت، سرعت‌های مختلف

رشد گفتار در کودکان روندی یکنواخت و قابل پیش‌بینی ندارد. بعضی کودکان خیلی زود شروع به صحبت می‌کنند، برخی دیرتر.
بر اساس آمار جهانی، حدود ۸ درصد کودکان دچار اختلالات گفتاری‌اند، اما بسیاری از کودکانی که دیر به حرف می‌افتند، بدون نیاز به مداخله‌ تخصصی، در مسیر طبیعی رشد قرار می‌گیرند.

یافته‌های پژوهشی

• تأخیر گفتاری: سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۳ اعلام کرد که بین ۱۵ تا ۲۰ درصد کودکان زیر سه سال، با درجاتی از تأخیر کلامی مواجه‌اند.
  در ایران نیز، پژوهش دانشگاه علوم پزشکی تهران (۱۴۰۱) نشان داد که ۱۲٪ کودکان ۲ تا ۴ ساله تنها از تک‌کلمه‌ها استفاده می‌کنند.

• پرگویی مرضی: طبق مطالعه‌ای در Child Psychiatry & Human Development (۲۰۲۲)، حدود ۱۰ درصد کودکان ۴ تا ۶ ساله دچار پرحرفی بیش‌ازحد (Logorrhea) هستند که اغلب با اضطراب یا اختلال ADHD در ارتباط است.

• مقایسه‌ توسط والدین: طبق نظرسنجی مرکز پژوهش‌های روانشناسی ایران (۱۴۰۲)، ۷۲ درصد مادران حداقل هفته‌ای یک‌بار فرزند خود را با کودکان دیگر مقایسه می‌کنند.

چرا بچه‌ها متفاوت حرف می‌زنند؟

تأخیر گفتاری

• دلایل عصبی-رشدی: مشکلات شنوایی، اوتیسم، یا رشد ناکافی نواحی زبانی مغز مثل ناحیه بروکا.

• دلایل محیطی: تعامل کم والدین با کودک یا استفاده زیاد از نمایشگرها. پژوهش JAMA Pediatrics نشان داده که تماشای تلویزیون بیش از دو ساعت در روز، خطر تأخیر گفتار را تا ۳ برابر افزایش می‌دهد.

پرحرفی (Over-talking)

• دلایل روان‌شناختی: اضطراب، نیاز به توجه، یا گاهی نشانه‌ای از هوش کلامی بالا.

• دلایل عصبی: اختلال بیش‌فعالی (ADHD) یا علائم زودرس اختلال دوقطبی در کودکان بزرگ‌تر.

پیامدهای مقایسه کردن

• اضطراب والدگری: ۶۷ درصد مادران در مطالعه‌ای از دانشگاه شهید بهشتی (۱۴۰۰) گفتند مقایسه فرزندشان با دیگران، باعث احساس ناکامی در والدگری شده است.

• آسیب به کودک: کودکانی که مدام با دیگران مقایسه می‌شوند، تا ۴۰٪ بیشتر نشانه‌های اضطراب اجتماعی یا لکنت زبان را تجربه می‌کنند. (منبع: پژوهشگاه علوم روانشناختی ایران، ۱۳۹۹)

• تضعیف رابطه والد-فرزند: وقتی کودک به‌خاطر زیاد یا کم‌حرف‌بودن مدام سرزنش می‌شود، رابطه‌ی عاطفی او با والدین تضعیف می‌شود.

راهکارهای علمی برای والدین

درک تفاوت‌های رشدی

• رشد گفتار، طیفی وسیع دارد. مثلاً ۲۵٪ کودکان تا ۲.۵ سالگی هنوز جملات کامل نمی‌سازند. (کلینیک مایو، ۲۰۲۳)

• از تشخیص‌های شخصی بپرهیزید و در صورت نگرانی، به آسیب‌شناس گفتار و زبان مراجعه کنید.

تقویت تعامل مثبت

• برای کودک کم‌حرف: از تکنیک «توسعه جمله» استفاده کنید. اگر گفت «آب»، پاسخ دهید: «آب می‌خوای؟ بیا با هم بریم بیاریم».

• برای کودک پرحرف: با احترام زمان گفت‌وگو را مدیریت کنید. مثلاً بگویید: «الآن نوبت منه، بعدش تو حرف بزن».

مدیریت ذهنی مقایسه

• به‌جای مقایسه با دیگران، پیشرفت کودک را نسبت به خودش ارزیابی کنید.

• فعالیت‌هایی مثل کلاس موسیقی یا ورزش گروهی، فضایی برای دیده‌شدن تفاوت‌ها به‌عنوان نقطه‌قوت فراهم می‌کند.

مراجعه به متخصص

• گفتاردرمانی: اگر تأخیر گفتاری پایدار است.

• ارزیابی روانشناختی: اگر پرحرفی با نشانه‌هایی مثل کم‌خوابی یا تحریک‌پذیری همراه است.

عوامل مؤثر بر رشد زبانی

رشد زبانی کودک تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل است:

• محیط خانوادگی: کودکان در محیط‌های زبانی غنی، زودتر مهارت‌های گفتاری را کسب می‌کنند.

• ژنتیک: سابقه خانوادگی اختلالات زبانی در تأخیر رشد نقش دارد.

• جنسیت: پسران بیش از دختران مستعد تأخیر گفتار هستند.

• فناوری: مطالعات نشان داده‌اند که کودکان در معرض صفحه‌نمایش‌ها، روزانه حدود ۱۰۰۰ کلمه کمتر از بزرگسالان می‌شنوند.

والد نگران یا والد آگاه؟

مقایسه‌ی کودک با دیگران اغلب باعث نگرانی‌های غیرضروری می‌شود. در عوض، والدین باید به علائم هشدار توجه داشته باشند:

• تا ۱۸ ماهگی: هنوز از کلمات ساده استفاده نمی‌کند

• تا ۲ سالگی: نمی‌تواند دو کلمه را ترکیب کند

• تا ۳ سالگی: قادر به ساخت جملات ساده نیست

در صورت وجود این نشانه‌ها، حتماً با متخصص گفتاردرمانی مشورت شود.

تفاوت‌های زبانی کودکان لزوماً نشانه‌ی بیماری یا اشتباه والدین نیست. مهم‌ترین نکته این است که بدانیم هر کودک، مسیر رشد منحصربه‌فردی دارد. با شناخت علمی، حمایت عاطفی، پرهیز از مقایسه، و مداخله به‌موقع، می‌توانیم محیطی فراهم کنیم تا هر کودک در آن، با سرعت و شیوه‌ی خاص خود رشد کند.