در نگاه اسلام، پدر، مهندس شخصیت معنوی فرزند است. او، بر خلاف تصور رایج، نه صرفاً پشتیبان اقتصادی، بلکه معمار فکر و ایمان فرزندان است.

قرآن کریم پدران را به‌عنوان الگو، مربی و هدایتگر معنوی فرزندان معرفی می‌کنند که با رفتار، گفتار و عمل خود، بستر رشد دینی و اخلاقی فرزندان را فراهم می‌سازند. خداوند در قرآن، مسئولیت مستقیم تربیت دینی فرزند را بر عهدۀ پدر گذاشته است. چنانکه به به پیامبر خود می‌فرماید:

«وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا»

اهل خانه‌ات را به نماز فرمان فراخوان و بر آن صبر و مدامت کن. (طه: ۱۳۲)

اما چالش در اینجاست که این دعوت، به سادگی یک فرمان نیست. به همین دلیل، خداوند در ادامه می‌فرماید: «وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا». چراکه مسیر بندگی، مسیری هموار نیست. ممکن است اعضای خانه خسته باشند، فرزندی بی‌علاقه به بیدار شدن در سپیده‌دم، یا همسری گرفتار دغدغه‌های زندگی. اینجاست که وظیفۀ ما فقط دعوت نیست؛ بلکه خود ما باید نمونه‌ای از عشق به نماز باشیم.

اگر در رفتار ما شعف دیدار با پروردگار موج بزند، اگر کودکان ما آرامش پس از سجده را در نگاه ما ببینند، دیگر نیازی به کلام نخواهد بود.

الگوی قرآنی پدرانه در قرآن

همانوطر که گفتیم نگاه قرآن به نقش پدر، نگاهی راهبردی است نه صرفاً حمایتی. در سوره‌های متعدد، ما با پدرانی مواجه می‌شویم که نقش تربیتی‌شان پررنگ است. در سوره «لقمان»، این پدر دانا را می‌بینیم که با بیانی نرم، توأم با عقل و محبت، فرزندش را با توحید آشنا می‌سازد:

«وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ ۖ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» (لقمان، ۱۳)

لقمان، از مسیر گفت‌وگو وارد می‌شود، نه اجبار. به پسرش نمی‌گوید: «این کار را بکن»، بلکه با موعظه شروع می‌کند؛ یعنی گفت‌وگویی که ریشه در دلسوزی و حکمت دارد. این آیه، چکیده‌ای از نقش پدرانه در تربیت دینی است: آموزش ایمان، با ابزار عقل و مهر.

از سوی دیگر، حضرت ابراهیم علیه‌السلام، پدر توحید، وقتی قصد دارد فرزندش اسماعیل را در راه خدا قربانی کند، پیش از هر اقدامی، با او مشورت می‌کند:

«یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَی» (صافات، ۱۰۲)

این مشارکت دادن فرزند در تصمیمی بزرگ، نمایش روشن دیگری از تربیت دینی در سایه احترام متقابل است. پدر نه فرمانروایی خودکامه، که رهبری الهام‌بخش است.

 روایت‌ها چه می‌گویند؟

روایات معصومین علیهم‌السلام نیز بر اهمیت نقش پدر در تربیت دینی فرزندان تاکید فراوانی دارند. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: «أَدِّبُوا أَوْلَادَکُمْ عَلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ: حُبِّ نَبِیِّکُمْ وَ حُبِّ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ»؛ «فرزندان خود را بر سه خصلت تربیت کنید: محبت پیامبرتان، محبت اهل بیت او و قرائت قرآن».

این حدیث نورانی، سه محور اساسی تربیت دینی را برای پدران مشخص می‌کند: آشنا ساختن فرزندان با سیره و فضائل پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم‌السلام، و مانوس نمودن آنان با کلام وحی.

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه نیز، در توصیه‌های حکیمانه‌شان به فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبی علیه‌السلام، به اهمیت تربیت صحیح در دوران کودکی اشاره کرده و می‌فرمایند:

«قلب نوجوان همچون زمین آماده‌ای است که هر چه در آن افشانده شود، می‌پذیرد. پس در آموختن نیکی به تو شتاب کردم، پیش از آن که دلت سخت شود و خردت به چیز دیگر مشغول گردد».

این سخنان بر ضرورت بهره‌گیری از فرصت طلایی کودکی و نوجوانی در نهادینه کردن ارزش‌های دینی در وجود فرزندان تاکید می‌کند و پدر را به عنوان اولین و مهم‌ترین معلم آنان در این زمینه معرفی می‌نماید.

خداوند از پدر درباره آموزش‌های دینی فرزندش سؤال خواهد کرد. او در قبال تربیت اعتقادی فرزندانش، نه فقط در پیشگاه جامعه، بلکه در پیشگاه الهی نیز پاسخ‌گوست. در روایتی نبوی می‌خوانیم:
«وای بر فرزندان آخر الزمان را از پدران! عرض کردند یا رسول اللّه از پدران مشرک ایشان!؟

فرمود: نه، بلکه از پدران مؤمنشان که به آنها را واجبات دین را نمی‌آموزند و اگر فرزندان بخواهند یاد بگیرند جلوگیری می‌کنند، پس من از این پدران بیزارم و آنها هم از من.» (جامع الاخبار، ج ۱، ص ۱۰۶)

 چالش‌ها و فرصت‌های امروز

باور عمومی، به‌ویژه در برخی فرهنگ‌های شهری، هنوز پدر را شخصیتی بیرونی و «کم‌رنگ» در خانه می‌داند. گویی وظیفه تربیت، به‌کلی بر دوش مادر است. اما اگر پدر از ساحت هدایت دینی فرزند غافل بماند، خلائی شکل می‌گیرد که گاه هیچ‌کس جز او نمی‌تواند آن را پر کند.

پدران امروز، شاید به دلیل اشتغال و گرفتاری‌های معیشتی، فرصت کافی برای گفت‌وگوی دینی با فرزندان نداشته باشند، اما زمان کوتاه می‌تواند اگر با کیفیت باشد، مسیرساز باشد. یک گفت‌وگوی هفتگی، یک نماز جماعت خانوادگی، یک سفر زیارتی، یا حتی یک گفت‌وگوی صمیمی درباره یک آیه، گامی است به سوی بازسازی آن ستون تربیتی.

صدالبته نقش پدر در تربیت دینی فرزندان، یک مسئولیت مشترک با مادر است اما با توجه به جایگاه و نقش محوری پدر در خانواده، کوتاهی او در این وظیفه خطیر، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را به بار آورد.

اکنون که جامعه بیش از هر زمان دیگر نیازمند نسل‌هایی مؤمن، اخلاق‌مدار و اجتماعی است، پدران باید رسالت تربیتی خود را جدی‌تر بگیرند. آینده‌ای روشن، از خانه‌هایی آغاز می‌شود که در آن، پدران نه تنها نان‌آور، که نورآورند.