از نوامبر ۲۰۲۲، زمانی که چت‌بات هوش مصنوعی ChatGPT راه‌اندازی شد، هوش مصنوعی به‌طور فزاینده‌ای در حال تأثیرگذاری بر زندگی‌های بسیاری است. طبق نظرسنجی Global AI Faculty Survey در ۲۰۲۵، ۸۳% از معلمان نگران کاهش توانایی ارزیابی انتقادی خروجی‌های AI در دانش‌آموزان هستند.

ورود چت‌بات‌هایی مانند ChatGPT و دیگر ابزارهای هوش مصنوعی، مانند AI Overview گوگل، شیوه‌های استفاده از وب و جست‌وجو برای یافتن پاسخ به سوالات مهم را تغییر داده است. پژوهشگران به‌طور فزاینده‌ای به بررسی تأثیر هوش مصنوعی بر مغز انسان پرداخته‌اند.

نتایج اولیه، ارتباط جالبی را نشان می‌دهند.

مطالعه هوش مصنوعی MIT

دانشمندان رسانه‌ای در مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) در ژوئن ۲۰۲۵ پیش‌نویس مقاله‌ای با عنوان "Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task" منتشر کردند. این مطالعه شامل ۵۴ بزرگ‌سال آمریکایی در سنین ۱۸ تا ۳۹ سال بود. از شرکت‌کنندگان خواسته شد که چهار مقاله را طی ۴ ماه بنویسند، با استفاده از یکی از روش‌های زیر:

. ChatGPT

. یک موتور جست‌وجو مانند گوگل یا یاهو!

. تنها از مغز خودشان (بدون استفاده از ابزارهای جست‌وجو یا هوش مصنوعی)

در سه مقاله اول، اتصال الکتریکی در مغز گروه استفاده‌کننده از ChatGPT پایین‌تر از دو گروه دیگر بود. همچنین این اتصال در گروه موتور جست‌وجو نیز نسبت به گروه فقط مغز پایین‌تر بود. EEG در این مطالعه نشان داد که گروه AI  بدهی شناختی انباشته می‌کند، که می‌تواند به تحلیل‌رفتگی مغزی یا آتروفی منجر شود.

مقاله نهایی شامل تغییر گروه‌ها بود. گروه فقط مغز می‌توانست از ChatGPT استفاده کند و گروه ChatGPT تنها می‌توانست از مغز خود استفاده کند. توجه: تنها ۱۸ نفر از شرکت‌کنندگان مقاله چهارم را تکمیل کردند.

گروهی که از استفاده از ChatGPT به استفاده از مغز خود تغییر دادند، نشان دادند:

. اتصال الکتریکی بسیار پایین‌تری در مغزشان نسبت به جلسه سوم گروه فقط مغز داشتند.

. کاهش حس مالکیت نسبت به نوشتاری که تولید کرده بودند.

. کاهش یادآوری نقل‌قول‌ها از مقاله‌ای که نوشته بودند.

در مطالعه EEG اضافی مرتبط (۲۰۲۵، PMC)، استفاده از AI در وظایف طراحی، اتصال لوب پاریتال یا آهیانه‌ای (مسئول خلاقیت) را کاهش داد، اما با نظارت انسانی، بهبود یافت. اگرچه این مقاله یافته‌های جالبی ارائه می‌دهد، اما مطالعه‌ای کوچک و مقدماتی در یک حوزه جدید و در حال توسعه است. نتایج ممکن است با مطالعات بزرگ‌تر تغییر کند. این تحقیق هنوز توسط یک ژورنال معتبر مورد بازبینی همتا قرار نگرفته است.

مطالعات دیگر در مورد هوش مصنوعی و تفکر

محققان MIT تنها کسانی نیستند که این پدیده را بررسی کرده‌اند، چون ابزارهای هوش مصنوعی به‌طور فزاینده‌ای گسترش یافته‌اند.
یک مطالعه در سال ۲۰۲۵ (Gerlich) در مورد استفاده از هوش مصنوعی و توانایی‌های تفکر انتقادی نشان داد کسانی که بیشتر از این ابزارها استفاده می‌کنند، که نتایج آن‌ها نشان می‌دهد این افراد بیشتر ممکن است در سنین ۱۷ تا ۲۵ سال باشند، ممکن است توانایی‌های تفکر انتقادی کمتری داشته باشند. همبستگی منفی قوی بین استفاده AI و تفکر انتقادی (r = -۰.۴۵، p < ۰.۰۱) بود. نویسنده به این پدیده اشاره می‌کند به‌عنوان "cognitive offloading" (انتقال بار شناختی)، که به معنای نیاز کمتر به تفکر مستقل به‌دلیل وابستگی به خودکارسازی وظایف تحلیلی است.

مطالعه دیگری از سال ۲۰۲۵ (Lee et al., Microsoft Research) نشان می‌دهد که استفاده از هوش مصنوعی ممکن است جنبه‌هایی از تفکر انتقادی فعال را به درک غیرفعال تبدیل کند،  این تغییر به سه شکل اصلی مشاهده می‌شود (بر اساس طبقه‌بندی بلوم یا Bloom's Taxonomy):

یادآوری و درک: از جمع‌آوری اطلاعات به تأیید اطلاعات

کاربرد: از حل مسئله به یکپارچه‌سازی پاسخ‌های هوش مصنوعی

تحلیل، ترکیب و ارزیابی: از انجام وظیفه به نظارت بر وظیفه

نویسندگان این مطالعه پیشنهاد می‌کنند که برای فعال کردن سطوح بالاتر تفکر طبق طبقه‌بندی بلوم، نظارت فعال (active stewardship) بر استفاده از هوش مصنوعی ضروری است.

در مجموع، طبق یک مرور تحقیقاتی در سال ۲۰۲۴، وابستگی بیشتر به ابزارهای هوش مصنوعی برای انجام وظایفی که نیاز به تفکر عمیق‌تر دارند، ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد، از جمله:

. کاهش درگیری ذهنی

. بی‌توجهی به مهارت‌های شناختی مانند محاسبات یا بازیابی اطلاعات (atrophy in basic computations، با کاهش اتصال لوب فرونتال در EEG)

. کاهش ظرفیت حافظه

. کاهش تمرکز و اختلالات در توجه

. ناتوانی در اعمال دانش به موقعیت‌های جدید

. خطر توهم AI که به کاهش اعتماد به نفس منجر می‌شود

. نگرانی‌های اخلاقی و اجتماعی مانند کاهش تعاملات انسان‌باانسان و انزوا اجتماعی

. چالش‌های سلامت روان مانند کاهش اعتماد به نفس

برای مقایسه خطرات، جدول زیر خلاصه‌ای ارائه می‌دهد:

چگونه اثرات هوش مصنوعی بر مغز خود را به حداقل برسانیم؟

پاسخ ساده نیست که بگوییم فقط «از هوش مصنوعی کمتر استفاده کنید.»

درست است که اجتناب از استفاده از هوش مصنوعی برای کارهایی که نیاز به تفکر عمیق دارند، زمانی که ممکن است، یک گام اول عالی است، اما همیشه این امکان‌پذیر نیست.

با گسترش محبوبیت ابزارهای هوش مصنوعی، این ابزارها ممکن است به بخشی از کار شما تبدیل شوند و در برخی موارد، استفاده از آن‌ها ممکن است تشویق یا حتی الزامی باشد.

به‌جای این‌که به صرف استفاده کمتر از هوش مصنوعی فکر کنید، بهتر است به نحوه استفاده از آن توجه کنید. وقتی به شیوه‌های خاصی از آن استفاده شود، می‌تواند به تقویت تفکر عمیق‌تر، الهام‌بخشی برای خلاقیت و بهبود کارایی کمک کند. مثلاً، براساس مطالعه‌ای که در آوریل ۲۰۲۵ در Nature منتشر شد، بازخورد عاطفی و متاکوگنیتیو از هوش مصنوعی می‌تواند فعالیت مغزی را در فرآیند یادگیری افزایش دهد (ثبت بیشتر امواج تتا در EEG). علاوه بر این، استفاده از تکنیک "pretesting" (تست پیش از استفاده از هوش مصنوعی) می‌تواند میزان یادآوری اطلاعات را تا ۲۵ درصد افزایش دهد.

ممکن است شناخت علائم تغییر از تفکر فعال به تفکر غیرفعال که در بالا ذکر شد، مفید باشد. برای مثال:

آیا از هوش مصنوعی برای تأیید اطلاعات به‌جای جست‌وجو و درک منابع خودتان استفاده می‌کنید؟

آیا از هوش مصنوعی برای پیاده‌سازی ایده‌ها به‌جای تلاش برای حل مسئله استفاده می‌کنید؟

آیا از هوش مصنوعی برای مقایسه، ارتباط، ترکیب یا قضاوت ایده‌ها به‌جای تحلیل، ترکیب و ارزیابی آن‌ها به‌طور مستقل استفاده می‌کنید؟

شناسایی تغییر از یادگیری فعال به یادگیری غیرفعال می‌تواند به شما کمک کند تا مشخص کنید آیا استفاده شما از هوش مصنوعی در درک مطالب مفید است یا مانع از آن می‌شود.

نتیجه‌گیری

پژوهش‌های نوظهور نشان می‌دهند که استفاده بیش از حد و وابستگی به ابزارهای هوش مصنوعی ممکن است تأثیرات عمیقی بر توانایی‌های درک و تفکر انتقادی ما بگذارد.
با این حال، شواهد کنونی که از این فرضیه حمایت می‌کند، تنها قادر است یک ارتباط را توضیح دهد، نه علت و معلول، بین کاهش تفکر عمیق و وابستگی بیشتر به هوش مصنوعی. این حوزه از علم همچنان جدید و در حال توسعه است، و شواهد کنونی ارتباط را نشان می‌دهد، اما مطالعات طولی نیاز است.
از طرف دیگر، هوش مصنوعی همیشه بد نیست. ممکن است متوجه شوید که وقتی از آن به‌عنوان یک راه‌حل کامل برای پاسخ‌ها یا راه‌حل‌ها استفاده نمی‌کنید، می‌تواند الهام‌بخش خلاقیت یا تشویق‌کننده یادگیری باشد. AI می‌تواند مثبت باشد اگر برای تقویت استفاده شود، نه جایگزینی!

مطالعه‌ای که در نوامبر ۲۰۲۵ توسط Microsoft منتشر شد، نشان می‌دهد که استفاده از مدل‌های ترکیبی انسان و هوش مصنوعی (Hybrid Models) می‌تواند خطر تحلیل‌رفتگی شناختی (atrophy) را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.