مدیریت قشقرق‌های کودک نیازمند صبر، توجه و استفاده از راهکارهای علمی و مستند است. با درک دلایل پشت گریه و جیغ زدن کودکان و به‌کارگیری روش‌های مناسب، می‌توان به کودک کمک کرد تا احساسات خود را به روش‌های سالم‌تری بیان کند و محیطی آرام‌تر برای همه ایجاد کرد.

قشقرق‌های کودکان (Tantrums) به پدیده‌ای گفته می‌شود که کودک در پاسخ به ناکامی یا ناکارآمدی ارتباطی، به‌صورت ناگهانی و شدید، گونه‌هایی از رفتارهای هیجانی (گریه بلند، جیغ، فریاد، عدم کنترل بدن و گاهی پرتاب اشیاء) را بروز می‌دهد و تا زمانی که نیازش تأمین نشود یا از لحاظ هیجانی تخلیه نگردد، ادامه می‌یابد. این رفتارها بیش‌تر در گروه‌های سنی نوپا و پیش‌دبستانی دیده می‌شوند و گاهاً والدین و مراقبان را در مدیریت فشارهای هیجانی و رفتاری قرار می‌دهند.

 شیوع:

 در گروه نوپا (۱–۳ سالگی)، حدود ۸۰–۹۰٪ کودکان حداقل یک بار قشقرق‌های شدید را تجربه می‌کنند.

 در پیش‌دبستانی (۳–۵ سال)، گرچه فراوانی کمی کاهش می‌یابد، اما تقریباً نیمی از کودکان حداقل یک بار در ماه دچار قشقرق می‌شوند.

 در مطالعات ایرانی منتشرشده در فصل‌نامه‌های روانشناسی رشد، گزارش شده است که حدود ۷۵٪ کودکان دو تا چهار ساله حداقل ماهی یک بار قشقرق‌های طولانی (بیش از ۱۰ دقیقه) را تجربه می‌کنند.

علل بروز قشقرق در کودکان

 بروز قشقرق در کودک، معمولاً نتیجهٔ تعامل چند عامل رشدی، هیجانی، شناختی و محیطی است. در این بخش، این عوامل را به دو دستهٔ بنیادی تقسیم می‌کنیم:
 توانایی محدود در تنظیم هیجان:
در دورهٔ نوپا (۱–۳ سال)، کودک تازه در حال کسب مهارت‌های ابتدایی تنظیم هیجان است. مغز پیش‌پیشانی (مسئول کنترل رفتاری) به‌تازگی در حال تکامل است؛ بنابراین هنگامی که احساس ناکامی یا استرس می‌کند، قادر به تعدیل سریع هیجان خود نیست و به‌صورت انفجاری واکنش نشان می‌دهد.
در پیش‌دبستانی (۳–۵ سال)، توانایی تنظیم هیجان بهبود می‌یابد، اما همچنان مهارت مقابله با ناکامی (Frustration Tolerance) محدود است.

 تکاملی بودن زبان و مهارت‌های بیانی:

 کودکان ۱–۳ سال هنوز دایرهٔ لغات و توانایی بروز نیازهایشان از طریق صحبت را نیاموخته‌اند. وقتی نمی‌توانند خواسته یا هیجان خود را کلامی بیان کنند، نیروی هیجانی با گریه و جیغ آزاد می‌شود.

 کودکان ۳–۵ سال به مرور زبان پیشرفته‌تری کسب می‌کنند اما در بیان احساسات پیچیده (مانند خشم یا ناامیدی شدید) باز هم ممکن است ناکارآمد باشند و ترجیح دهند با قشقرق رفتار کنند.

 گذران مرحلهٔ «نه» گویی:
 در حوالی ۲ سالگی، کودک اولین احساس استقلال را تجربه می‌کند. برای اثبات خودمختاری از کلمهٔ «نه» استفاده می‌کند و در مواجهه با محدودیت‌ها یا درخواست‌هایی که با ارادهٔ او مخالفت دارد، مقاومت می‌کند. این مقاومت گاهی به‌صورت قشقرق بروز می‌کند.

 نارسایی در توانایی تأخیر در ارضای نیاز:

 بررسی‌های نشان داده است که تا قبل از ۳ سالگی، کودکان تقریباً هیچ مهارت پذیرفتن تأخیر کوچک در تأمین خُرده‌نیازهای خود ندارند. هرگاه با تأخیر روبه‌رو شوند (مثلاً والدین دیر به سراغشان می‌روند)، واکنش هیجانی شدیدی نشان می‌دهند.

سبک فرزندپروری و الگوی تعامل والدین:

 سبک‌های «مقتدرانه» که توأم با محبت و در عین حال کنترل منطقی هستند، با شیوع کمتر قشقرق مرتبط دانسته شده‌اند.

 در مقابل، سبک «سخت‌گیرانه» یا «مستسلمانه» میزان قشقرق را تشدید می‌کنند. نتایج پژوهش‌های ایرانی نیز تأیید می‌کند که والدینی که مرزهای رفتاری شفافی در منزل ندارند یا عکس آن والدینی که با شیوه‌های تحکم‌آمیز عمل می‌کنند، در هر دو حالت قشقرق کودکان‌شان را تشدید می‌کنند.

 توجه نامتناسب یا بیش‌ازاندازه به قشقرق:

 وقتی کودک متوجه می‌شود که با قشقرق می‌تواند توجه ویژهٔ والدین را جلب کند یا خواسته‌اش را به‌دست آورد، این رفتار تقویت می‌شود. به‌ویژه در محیط‌هایی که والدین به هر قیمتی به‌دنبال آرام‌کردن لحظه‌ای کودک هستند، قشقرق مکرر تشدید می‌شود.

 عوامل محیطی و فشارهای روزمره:

 تغییرات بزرگ در محیط (مانند جابه‌جایی منزل، تولد خواهر یا برادر جدید، ورود کودک به مهدکودک) می‌تواند استرس پیش‌زمینه‌ای ایجاد کند و کودک را آسیب‌پذیرتر برای بروز قشقرق کند. محرومیت‌های فیزیکی (خستگی، گرسنگی، کم‌خوابی) نیز به‌وضوح می‌تواند احتمال قشقرق را چند برابر کند.

 

پیامدهای عدم مدیریت مناسب قشقرق

تداوم رفتار پرخاش‌جویانه: در صورت توجه نادرست یا تشدید مداوم، کودک یاد می‌گیرد که با رفتارهای انفجاری به خواسته‌هایش برسد. این مدل رفتاری ممکن است تا مدارس ابتدایی ادامه یابد و پیامدهای اجتماعی (عدم پذیرش از سوی همسالان، انزوا) به دنبال داشته باشد.

افت سطح تعامل عاطفی والد–کودک: والدینی که مرتباً با قشقرق مواجه می‌شوند، ممکن است در طول زمان خسته و سرد شوند. این خستگی هیجانی کیفیت تعامل را کاهش می‌دهد و کودک در محیط اضطراب‌آور تربیت می‌شود.

ریسک بروز اختلالات رفتاری در آینده: مطالعات طولی نشان داده‌اند کودکانی که در سنین پیش‌دبستانی مکرراً قشقرق راه انداخته‌اند و راهبرد تنظیم هیجان مناسبی نداشته‌اند، در سنین بالاتر (۷–۱۰ سال) دچار نشانه‌های اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه (ADHD)، اختلال سلوک (Conduct Disorder) و مشکلات تنظیم خشم هستند.

تأثیر بر سلامت روان والدین: قشقرق‌های مکرر فشار روانی والدین را افزایش می‌دهد و ممکن است منجر به علائم اضطراب یا افسردگی در مادر یا پدر شود.

راهکارهای علمی و عملی مدیریت قشقرق

 توزیع منظم نیازهای فیزیولوژیک:

 غذا، خواب و فعالیت بدنی منظم

 تنظیم برنامهٔ خواب بر اساس ساعت بیولوژیک کودک

 وعده‌های غذایی با پروتئین و فیبر کافی تا از افت قند خون جلوگیری شود

 در مطالعات ایرانی نیز تأکید شده است که تنظیم مطلوب الگوی خواب و تغذیه تا ۶۰٪ از قشقرق‌های ناشی از خستگی و گرسنگی پیشگیری می‌کند

 آموزش تدریجی مهارت‌های کلامی و هیجانی:

 ارائهٔ واژگان هیجانی ساده (مانند «غمگین‌ام»، «عصبانی‌ام») و تمرین بازی‌های نقش‌بازی برای بیان احساس.

 استفاده از کتاب‌های مصور برای شناسایی هیجان‌ها: مثلاً کتاب «من چی دارم احساس می‌کنم؟»
به‌ویژه برای کودکان ۳–۵ سال، بازی‌درمانی می‌تواند بستر بیان هیجانات را فراهم کند. از طریق بازی و نقاشی، کودک احساس می‌کند دیده و شنیده می‌شود و مهارت بیان هیجان را می‌آموزد.
 ایجاد ساختار و روتین در محیط خانه:

 تعیین زمان‌های مشخص برای بازی، غذا، خواب و فعالیت‌های خانوادگی.

 در پژوهش‌های دانشگاه تربیت مدرس نشان داده شد که کودکان خانواده‌های دارای روتین منظم ۴۵٪ کمتر دچار قشقرق می‌شوند.

 تقویت رفتار مطلوب:

 تشویق رفتارهای آرام و گفت‌وگو (مثلاً دادن برچسب ستاره یا برچسب مهر تأیید) هر زمان کودک خواسته یا هیجان خود را بدون قشقرق بیان کند.

 استفاده از روش «تقویت متناسب با سن»؛ در گروه ۱–۳ سال یک برچسب رنگارنگ، و در گروه ۳–۵ سال یکی از اسباب‌بازی‌های ساده یا یک بازی مشترک خانوادگی

حین قشقرق چه کار کنیم؟

 نگه‌داشتن آرامش والدین: اولین و مهم‌ترین گام، حفظ آرامش است. تنفس عمیق، شمارش تا پنج یا کنار کشیدن یک لحظه از صحنه باعث می‌شود کودک متوجه شود عکس‌العمل والد تحت تأثیر رفتار هیجانی او قرار نمی‌گیرد.

 در مطالعات ایرانی تأکید شده است که واکنش شدید والد به قشقرق (داد و فریاد، تنه زدن) نه فقط بی‌اثر است بلکه باعث طولانی‌تر شدن حمله می‌شود.

 عدم توجه مستقیم به رفتار منفی: تا حد امکان از نگاه مستقیم و سخنرانی در جریان قشقرق خودداری کنید. تماس فیزیکی آرام (مثل گرفتن دست یا نشستن کنار کودک) تنها برای اطمینان دادن کافی است بدون اینکه خواسته‌های کودک برآورده شود.

 اگر کودک محل امن ندارد، به آرامی به محل امنی هدایتش کنید.

 محدودیت منطقی: اگر کودک در طول قشقرق باعث آسیب به خود یا وسایل می‌شود، اقدام به محافظت از او یا وسایل کنید، اما بدون خشونت یا حملهٔ کلامی. مثلاً با صدای آرام و محکم بگویید: «من هستم تا تو آسیبی نبینی، اما وقتی می‌زنی، نمی‌توانم تو را توی بغلم نگه‌دارم. باید منتظر بمونیم تا آروم بشی.» یا مثلا در گروه سنی پیش‌دبستانی می‌توان به کودک گفت: «وقتی جیغ می‌زنی، نمی‌توانی با ما بازی کنی. وقتی آروم شدی، برمی‌گردیم بازی کنیم.»

 تکنیک “Time-In” برای کودکان کوچک:  برخلاف روش Timeout که به کودک گفته می‌شود به گوشه‌ای برود، روش Time-In شامل آن است که والد کنار کودک نشسته و با او همدلی می‌کند: «می‌دانم عصبانی هستی چون نمی‌توانی اسباب‌بازی‌ات را الان داشته باشی. هر وقت آروم شدی، می‌فهممت.»

 این روش در کودکان ۱–۳ سال اثربخشی بیشتری دارد، چون در این سن هنوز وابستگی به حضور فیزیکی والد برای احساس امنیت اهمیت دارد.

 استفاده از کلمات ساده و قاطع: در هنگام قشقرق، کودک قدرت شنیدن کلامی ندارد. پس جملات کوتاه، واضح و بدون توضیح اضافه: «نمی‌توانی تلویزیون ببینی. الان وقتش نیست.»