همه والدین می‌خواهند کودکانشان در عین داشتن آزادی کاوش و بازی، به‌طور ایمن و مهربان در یک چارچوب مشخص رشد کنند. تعیین مرزها و قوانین برای کودکان نوپا (۱ تا ۳ سال) هم می‌تواند امنیت روانی و جسمانی آنها را تضمین کند و هم باعث رشد بهتر مهارت‌های اجتماعی و خودکنترلی‌شان شود. اما سؤال اینجاست: چگونه می‌توان قوانین قاطعانه داشت بدون آن‌که کودک احساس خفگی و سرکوب شود؟

چرا مرزگذاری برای کودکان نوپا ضروری است؟

بر اساس گزارش انجمن روانشناسی آمریکا (APA)، کودکان نوپا در سنین ۱ تا ۳ سالگی به دنبال کشف محیط اطراف خود هستند و از طریق آزمون و خطا یاد می‌گیرند. تعیین مرزها به آن‌ها کمک می‌کند تا درک کنند چه رفتارهایی قابل قبول است و چه رفتاری ممکن است منجر به خطر یا نارضایتی شود.

بر اساس مقاله‌ای از Nurtured First کودکانی که در محیطی با مرزهای واضح بزرگ می‌شوند، احتمال بیشتری برای توسعه مهارت‌های اجتماعی و عاطفی دارند. همچنین، منابع ایرانی تأکید دارند که مرزها به کودک کمک می‌کنند تا انتظارات را درک کند و احساس ریشه‌دار بودن داشته باشد.

مرزها امنیت روانی ایجاد می‌کنند؛ زیرا کودک یاد می‌گیرد جهان اطراف قابل پیش‌بینی و امن است. اما افراط در کنترل و سخت‌گیری، می‌تواند اعتمادبه‌نفس کودک را سرکوب کرده و زمینه‌ساز مشکلات رفتاری شود.

ثبات در قوانین

ثبات در اجرای قوانین، مهم‌ترین بخش آموزش مرز به کودک است. زمانی که کودک ببیند یک روز رفتاری مجاز است و روز دیگر ممنوع، دچار سردرگمی می‌شود. این ناپایداری باعث می‌شود کودک دائماً قوانین را آزمایش کند تا بفهمد چه زمانی جدی گرفته می‌شوند. بنابراین، والدین باید در اجرای قانون هماهنگ و ثابت‌قدم باشند تا کودک بتواند به‌تدریج رفتار خود را با انتظارات تنظیم کند.

ساده و شفاف صحبت کردن

نوپاها دایره واژگان محدودی دارند و به سرعت گیج می‌شوند. به همین دلیل، دستورالعمل‌ها و قوانین باید به زبان ساده، واضح و کوتاه بیان شوند. به‌جای گفتن «این کار بد است و تو نباید انجامش بدهی»، بهتر است گفته شود: «اسباب‌بازی را پرت نمی‌کنیم، با آن بازی می‌کنیم». چنین بیانی باعث می‌شود کودک هم مفهوم قانون را درک کند و هم حس طرد شدن نداشته باشد.

الگوسازی از رفتار درست

کودکان نوپا بیشتر از اینکه از حرف یاد بگیرند، از مشاهده رفتار بزرگ‌ترها الگوبرداری می‌کنند. اگر والدین می‌خواهند فرزندشان آرام صحبت کند یا در هنگام عصبانیت دست به خشونت نزند، باید خودشان نیز در چنین شرایطی رفتاری آرام و کنترل‌شده داشته باشند. کودک رفتار والدین را به‌صورت ناخودآگاه کپی می‌کند، بنابراین آموزش از طریق الگو بسیار مؤثرتر از دستور کلامی است. مثلاً، همیشه کمربند ایمنی را ببندید و توضیح دهید: "من کمربند ایمنی می‌بندم چون بدنم را ایمن نگه می‌دارد".

استفاده از واژه «نه» با دقت

استفاده مداوم از واژه «نه» موجب می‌شود کودک نسبت به آن بی‌تفاوت شود. بهتر است این واژه برای موقعیت‌های خطرناک و اضطراری حفظ شود. در مواقع دیگر، به‌جای نه گفتن، والدین می‌توانند از پیشنهاد جایگزین یا توضیح علت منع استفاده کنند. مثلاً بگویند: «روی دیوار نقاشی نمی‌کشیم، بیا روی این کاغذ بکش» تا کودک بدون احساس سرکوب، رفتار درست را یاد بگیرد.

تأیید احساسات، هدایت رفتار

کودک نوپا احساسات شدیدی را تجربه می‌کند ولی هنوز یاد نگرفته چگونه آن‌ها را مدیریت کند. والدین باید ابتدا احساس او را به رسمیت بشناسند. مثلاً بگویند: «می‌دانم ناراحت شدی» و سپس به او نشان دهند که چه رفتاری قابل قبول است. این رویکرد باعث می‌شود کودک یاد بگیرد که احساساتش پذیرفته شده‌اند اما همچنان نیاز دارد رفتار مناسبی نشان دهد.

تشویق رفتار مثبت

تمرکز صرف بر اشتباهات کودک باعث ایجاد حس ناکافی بودن در او می‌شود. در مقابل، وقتی کودک به خاطر رفتار درست مورد توجه و تحسین قرار می‌گیرد، احتمال تکرار آن رفتار بیشتر می‌شود. مثلاً گفتن «آفرین که اسباب‌بازیت رو جمع کردی» باعث می‌شود کودک بفهمد این رفتار، ارزشمند و پسندیده است و انگیزه‌اش برای تکرار افزایش یابد.

استفاده از روال و انتخاب محدود

داشتن روال منظم در برنامه روزانه مانند زمان خواب، غذا و بازی به کودک حس امنیت می‌دهد. وقتی بداند چه چیزی در چه زمانی اتفاق می‌افتد، راحت‌تر با قوانین کنار می‌آید. همچنین، دادن حق انتخاب محدود مانند انتخاب بین دو لباس یا دو خوراکی  باعث می‌شود کودک حس کنترل و استقلال داشته باشد بدون آن‌که قوانین اصلی زیر پا گذاشته شود.

تنظیم محیط به نفع تربیت

والدین نباید توقع داشته باشند کودک در محیطی پر از وسایل ممنوعه رفتاری عالی داشته باشد. بهتر است محیط را طوری طراحی کنند که خطرات و موارد ممنوع کاهش یابد و فرصت تعامل آزاد با اشیای ایمن فراهم شود. به این ترتیب، میزان نه گفتن کاهش می‌یابد و فضای تعامل مثبت‌تر می‌شود.

مرز سالم در برابر سخت‌گیری افراطی

تعیین مرز به معنی کنترل کامل نیست. مرزهای سالم از دل رابطه‌ای گرم و صمیمی بیرون می‌آیند، در حالی که سخت‌گیری افراطی معمولاً از ترس یا خشم نشأت می‌گیرد. رویکردی که به آن «اقتدار گرم» می‌گویند  یعنی ترکیب قاطعیت با محبت  مؤثرترین روش برای آموزش رفتار به کودکان نوپاست و بر اساس پژوهش‌های APA با رشد عاطفی و شناختی بهتر در آینده همراه است.