اولین عمل برای آغاز نماز، گفتن تکبیرهالاحرام است. نمازگزار پیش از گفتن تکبیرهالاحرام باید عظمت الهی را تصدیق کند و به یاد آورد که هر موجودی برای هستی و بقاء خود به خداوند محتاج است. هر قدرتی مقهور بزرگی و عظمت حق است و همه صاحبان عقل و شعور از درک حقیقتش ناتواناند. (دستغیب، صلوهالخاشعین، ص ۸۴)
تکبیره الاحرام «الله اکبر» بدین معناست که خداوند از همه چیز بزرگتر و برتر از آن است که بهوصف آید یا با حواس انسانی، احساس شود. خداوند بزرگتر از آن است که با مخلوقات خود مقایسه شود.
شباهت نماز با حج
میان مناسک حج و نماز شباهتهایی وجود دارد. زائران خانه خدا با گفتن لبیک، مناسک حج را آغاز میکنند که طی آن بعضی افعال و اعمال بر آنها حرام میشود. نمازگزار نیز با گفتن «الله اکبر» نماز خود را شروع میکند و در طی نماز اعمالی چون خوردن، آشامیدن و حرف زدن برای او ممنوع میشود. لذا به تکبیر اول نماز، تکبیرهالاحرام میگویند. علاوه بر این حاجیان در راه، با رسیدن به هر فراز و نشیب لبیک را تکرار میکنند که این تکرار مستحب است و نمازگزار نیز با هر قیام و قعودی ذکر مستحب «الله اکبر» را بر زبان جاری میسازد. (قرائتی، تفسیر نماز، ص ۸۴)
نمازگزار پس از هر تکبیر قلب خود را از حجابهای نورانی منصرف میکنند و به تجلی بالاتری دست مییابند و به همین صورت، حجابهای هفتگانه را میدرند تا به منتهای کرامت الهی نائل آیند
اخلاص در ذکر الله اکبر
یکرنگی و خلوص در تکبیرهالاحرام ایجاب میکند که زبان و دل نمازگزار هنگام تکبیرگفتن هم آوا باشند؛ چرا که اگر ذکر تکبیر را بر زبان آورد ولی در دل موجودی را بزرگتر از خدای سبحان بداند، هر چند در گفته خود راستگو باشد، بهدلیل نداشتن اعتقاد قلبی، دروغگو به شمار میآید. (شهید ثانی، اسرار نماز، ص ۱۳۳) امام صادق علیهالسلام میفرماید: هنگام گفتن تکبیرهالاحرام به جز خداوند، هر آنچه در زمین و آسمان است کوچک شمار؛ زیرا هنگامی که بندهای تکبیر میگوید خداوند به دلش نظر میکند و اگر در آن تقلب مشاهده کند میفرماید: ای دروغگو، آیا به من نیرنگ میزنی، به عزت و جلالم سوگند، تو را از شیرینی ذکر خود محروم و از قرب خود باز میدارم. (دستغیب، صلوهالخاشعین، ص ۸۷)
چگونه بفهمیم تکبیر واقعی است؟
هر فردی خود را از چنین تقلب و ناپاکی قلبی مبرا میداند ولی اگر انسان در برابر فرمان خدا، از هواهای نفسانی خود پیروی کند، آن را معبود خود قرار داده و بزرگتر از خداوند پنداشته است. پس در این حالت، تکبیر او تنها زبانی و برخلاف عقیده قلبی است و اگر راه توبه و اظهار پشیمانی را در پیش نگیرد، خطر بزرگی در کمین اوست.
در این زمینه آزمایشی میتواند کارساز باشد. اگر نمازگزار به هنگام یاد خداوند در دل خود احساس شادی و طراوت کند و شیرینی و حلاوت مناجات با حضرت حق را در کام خود بچشد، تکبیرش از روی راستی و صفاست و اگر چنین احساسی را تجربه نکند، باید بداند که در تکبیر خود صادق نبوده و از درگاه ربوبی مطرود شده است. پس لازم است نمازگزار با توبه و انابه راه بازگشت به درگاه قرب الهی را بر خود هموار سازد و لذت عبادت را بازیابد. (ملکی تبریزی، اسرارالصلوه، ص ۲۴۷)
حقیقت تکبیرهالاحرام
امام صادق علیهالسلام در تشریح حالت نمازگزار در گفتن تکبیرهالاحرام به دو مورد اشاره فرمودهاند: نمازگزار با گفتن «الله اکبر» نماز خود را شروع میکند و در طی نماز اعمالی چون خوردن، آشامیدن و حرف زدن برای او ممنوع میشود. لذا به تکبیر اول نماز، تکبیرهالاحرام میگویند
۱- اگر قلب آدمی بر این معنا که در تمام کائنات، وجود بزرگی جز خداوند نیست، واقف باشد، در این صورت به حوزه عشق الهی گام مینهد و با زدودن آلودگیها بهحسنات الهی آراسته میشود.
۲- اگر انسان در غفلت، بیخبری و فراموشی نسبت به حقیقت یگانگی خداوند به سر برد، غرق در اوهام و خیالات و گرفتار تصویرهایی از امور مادی و شهوانی میشود و عظمت، جلال و جبروت خداوند را درک نمیکند و به نهایت درماندگی و بیچارگی گرفتار میشود. و گفتن تکبیرهالاحرام بهحال او سودی نمیبخشد. (ریشهری، میزانالحکمه، ج ۲، ص ۱۶۴۱)
اسرار تکبیرهای هفتگانه
اسرار تکبیرهای هفتگانه آغاز نماز با تحقق در معراج حضرت رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله به دنیا، فرود آمده و تنها به رسول اکرم اختصاص ندارد بلکه هر مکلف نمازگزاری را شامل میشود و کسی که از تأویل این تکبیرات بیخبر باشد، نمازش ناقص است.
برای این تکبیرها، علاوه بر اسرار ملکوتی، دلایل این جهانی نیز ذکر شده که با اسرار ملکوتی آن منافات ندارد؛ زیرا جهات این دنیایی در طول جهات ملکوتی قرار دارند، نه در عرض آن.
روایت شده که رسول خدا صلیاللهعلیهوآله به همراه امام حسین علیهالسلام که طفل کوچکی بود به نماز ایستادند؛ به هنگام تکبیر گفتن، امام نتوانست آن را تلفظ کند و پیامبر تکبیر را هفت مرتبه تکرار کرد تا در نهایت امام موفق به بیان آن شد. امام صادق علیهالسلام فرمود: از این رو، گفتن هفت تکبیر در آغاز نماز مستحب شده است.
روایت دیگری از امام رضا علیهالسلام درباره دلیل مشروعیت تکبیرهای آغاز نماز نقل شده است. فضل بن شاذان از امام رضا علیهالسلام نقل کرد که اصل نماز دو رکعت است و با هفت تکبیر آغاز میشود: تکبیرهالاحرام، تکبیر رکوع، دو تکبیر سجدههای رکعت اول، تکبیر رکوع رکعت دوم و دو تکبیر سجدههای رکعت دوم. پس وقتی انسان در آغاز نمازش هفت تکبیر گفت و بعضی از تکبیرهای بین نماز را فراموش کرد یا از آنها غافل ماند، نقصی در نمازش وارد نمیشود. (جوادی آملی، رازهای نماز، ص ۵۵)
اگر نمازگزار به هنگام یاد خداوند در دل خود احساس شادی و طراوت کند و شیرینی و حلاوت مناجات با حضرت حق را در کام خود بچشد، تکبیرش از روی راستی و صفاستامام خمینی (ره) اسرار ملکوتی تکبیرهای هفتگانه را اینگونه بیان میکند: هنگامی که نمازگزار در محضر خداوند قیام و نیت خود را در پیشگاهش، خالص کرد و با مصفا ساختن قلب خود در زمره اهل وفا وارد شد، باید خود را برای ورود به باب الهی آماده سازد و با گشایش درهای بسته و با توسل به مقام کبریایی خداوند، حجاب تاریک طبیعت را از هم بدرد و تکبیرگویان حجابها را تا حجاب سوم، یک به یک بدرد تا بتواند به منزل باب القلب برسد، و دعای اللهم انت الملک الحق المبین... را بخواند. پس از آن مقام، تکبیرگویان، حجابهای چهارم و پنجم را بزداید و با گوش جان ندای «تقدّم» بشنود، در این حالت اگر حلاوت حضور در محضر الهی و لذت ورود به سر منزل مقصود یا هیبت و عظمت حضور، در قلب نمازگزار ظاهر شود، از طرف خدا، برای ورود اجازه یافته، پس با حالت بیم و امید و با چشمی گریان بخواند: لبیک و سَعدیک والخیر فی یَدیک و الشَّرّ لیسَ الیک... ک.
شایسته است نمازگزار پس از تسبیح حق و با منزه داشتن مقام خداوند از توصیف، حجاب ششم را با تکبیر بزداید؛ و اگر خود را لایق دید، حجاب هفتم را بدرد و لطف هفتگانه خداوند را کامل سازد و با صداقت و از صمیم قلب به گناهان خود اعتراف کند و در کمال صداقت و خلوص و بدون ذرهای نفاق و دروغ بگوید: «یا مُحسِنُ قَد اَتاکَ المُسی؛ ای نیکویی کننده، بدکاری به سوی تو آمده است». در این مرتبه نمازگزار آماده است که با بلندکردن دست و گفتن تکبیرهالاحرام با ورود به حریم کبریایی خداوند خود را از غیر بینیاز کند.
نمازگزار باید توجه داشته باشد که با اعتراف به نقص و ناتوانی خود و اظهار پشیمانی و با قلبی شکسته و شرمسار به حریم الهی برود و اذکار و دعاهایی را که از بزرگان و اولیاءالله نقل شده، صادقانه بر زبان آورد؛ چرا که تا از پلیدیهای خودبینی و شرک پاک نشود، نمیتواند ادعا کند: «إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» (انعام، ۱۶۲)؛ نماز و نیایش من و زندگانی و مرگ من برای خدا، پروردگار جهانیان است.
بدون شک این مراحلی که امام برشمردهاند بسیار دشوار است و اگر فردی، توان گام نهادن در این راه را ندارد، نباید در زمره اهل معرفت قرار گیرد و اسباب شرمساری خود را در پیشگاه خداوند فراهم سازد. یکرنگی و خلوص در تکبیرهالاحرام ایجاب میکند که زبان و دل نمازگزار هنگام تکبیرگفتن هم آوا باشند؛ چرا که اگر ذکر تکبیر را بر زبان آورد ولی در دل موجودی را بزرگتر از خدای سبحان بداند، هر چند در گفته خود راستگو باشد، بهدلیل نداشتن اعتقاد قلبی، دروغگو به شمار میآید
از نظر امام خمینی تکبیرهای هفتگانه، در نماز اولیاءالله معانی دیگری دارد؛ زیرا قلوب آنها مورد توجه و تجلی خداوند قرار گرفته است. آنان پس از هر تکبیر قلب خود را از حجابهای نورانی منصرف میکنند و به تجلی بالاتری دست مییابند و به همین صورت، حجابهای هفتگانه را میدرند تا به منتهای کرامت الهی نائل آیند.
پس هنگامی که تجلی ذات الهی بر قلب نمازگزار عاشق تابیدن گرفت، وارد حریم نماز میشود و با تکبیرهالاحرام از هر چیز غیر خداوند دست میشوید و یادی غیر از یاد دوست را بر خود حرام میشمارد و توجه کردن به غیر را پشت به قبله حقیقی و در نتیجه، باطل کننده نماز میداند و بازگشت به خودبینی و خودپسندی را اسباب بطلان نماز به شمار میآورد. (امام خمینی، سرالصلوه، صص ۷۹-۷۶)
امام کاظم علیهالسلام در پاسخ به پرسش هشام بن حکم که چرا در آغاز نماز، گفتن هفت تکبیر فضیلت بیشتری دارد؟ فرمود: خداوند آسمانها و زمین و حجابها را هفتگانه آفرید؛ پس وقتی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله با اذن خداوند به معراج رفت و فاصله او با پروردگارش به اندازه فاصله دو کمان یا نزدیکتر شد، یک حجاب از حجابهایش زدوده شد. رسول الله صلیاللهعلیهوآله تکبیر گفت و کلمات آغازین نماز را بر زبان جاری ساخت. پس چون حجاب دوم برداشته شد، تکبیر گفت، و به همین ترتیب هفت حجاب زدوده شد و به دنبال آن حضرت رسول هفت تکبیر بر زبان آورد. به همین علت در آغاز نماز هفت تکبیر مستحب شده است. (علل الشرائع، ص ۳۳۲، باب ۳۰، حدیث ۴)
پیام شما به ما