مقصود از نیت، منحصراً «قصد قربت» و نزدیکی به خداوند است، زیرا محور بحث‌های عرفانی، کلامی و اخلاقی با موضوع شایستگی قلب و رستگاری، تنها قصد قربت است.  درباره توجه به نیت، آیات و احادیث فراوانی وجود دارد، مانند: «... لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذی‌ کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ...»(بقره، ۲۶۴)؛ صدقات خود را با منت‌نهادن و آزار باطل مکنید، مانند کسی‌که مالش را برای خودنمایی به‌مردم انفاق می‌کند.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: عمل با نیت پاک، و بزرگواری با تقوا همراه است و عبادت کامل تنها با رسیدن به مرحلة یقین حاصل می‌شود. (جامع الاحادیث الشیعه، ج۱، ص۳۵۷) روایات فراوانی با این مضمون، تاکید می‌کند که برای عمل‌کننده، پاداشی به اندازه نیت و قصد او اعطا خواهد شد.

همچنین رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ‌ بِالنِّیَّات» (جامع‌ الاحادیث‌الشیعه، ج۱، ص۳۵۸)؛ پاداش اعمال انسان جز بر اساس نیاتش، نیست. نتیجه هر عملی با قصد و هدف انجام همان عمل مطابقت می‌کند. کسی که برای کسب آنچه نزد خداست، پیکار می‌کند، پاداش او را خدا به‌عهده می‌گیرد و کسی‌که برای رسیدن به متاع ناچیز دنیا و با هدف کسب غنایم به پیکار برمی‌خیزد، حاصلی جز آنچه در سر داشته، به دست نمی‌آورد.

بنابراین، نیت با توجه به این معانی، روح عمل است. عمل با آن زنده می‌شود و بدون آن می‌میرد و بی‌گمان مرده، هیچ اثری نمی‌تواند داشته باشد. عبادت با هدف تقرب، صحیح و بدون آن باطل خواهد بود.

سه نوع عبادت بر اساس نیت

نمازگزار باید به هنگام نیت، اراده قطعی برای اجابت فرمان خدا در برپایی نماز داشته باشد، و در رعایت شرایط کمال آن بکوشد، و از اعمالی‌که موجب تباهی نماز می‌شود، بپرهیزد. این همه را فقط برای رضای خدا و تنها برای نزدیک‌شدن به‌پیشگاه خداوند انجام دهد که این، عبادت جوانمردان و آزادگان است. امیرمومنان علی‌علیه‌السلام می‌فرماید: گروهی خدا را به‌طمع دستیابی به بهشت می‌پرستند که آن، پرستش بازرگانان است و دسته­ای او را از ترس دوزخ عبادت می‌کنند که آن، عبادت بردگان است، و فرقه‌ای او را برای سپاس و ستایش سجده می‌کنند که آن پرستش آزادگان است. (نهج‌البلاغه، ترجمه فیض‌الاسلام، حکمت۲۲۹)

نیت از قلب پاک می‌جوشد و میزان آن به‌معرفت و آگاهی انسان بستگی دارد، و بر حسب اختلاف اوقات، شدت و ضعف می‌یابد. آنکه دل و جان خود را به نیت خالص آراسته است، اختیار و اراده‌اش مقهور اراده حضرت حق و خواهش‌های نفسانی‌اش تابع فرمان خداوند خواهد بوداگر برای انسان دستیابی به نماز و نیایش گروه سوم - احرار و آزادمردان- میسر نیست، شایسته است‌که به گروه نخست اقتدا کند و خدا را به امید رسیدن به بهشت بیکران و سرای جاودان بپرستد. چنانچه از رسیدن به گروه نخست نیز باز ماند باید عبادت بردگان را پیشه خود سازد و از بیم عقوبت خدای سبحان به دامان عبادت آن حضرت پناه برد. بردگان از هراس مجازات، هرگز با مولای خود مخالفت نمی‌کنند، پس شایسته است که انسان نیز اگر جوانمرد نیست که بدون ترس و امید، خدا را بپرستد، و اگر بازرگان هم نیست که به امید سود فراوان او را ستایش کند، پس بنده‌ای مطیع باشد که از ترس دوزخ، خدا را بپرستد.

نمازگزار به هنگام نیت برای اقامه نماز سپاس خداوند را به‌جای آورد که با وجود بسیاری گناهان به او اجازه مناجات و راز و نیاز عطا کرده است. اگر انسان بر این آگاهی دست یابد که با خالق همه کائنات رو به‌روست، هنگام نماز، عرق شرم بر پیشانی‌اش می‌نشیند و بند بند وجودش از شکوه و بزرگی او به لرزه در می‌آید و رنگ رخسارش از خوف و خشیت خدا به زردی می‌گراید. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «الْإِخْلَاصُ‌ یَجْمَعُ‌ حَوَاصِلَ‌ الْأَعْمَال» (شهیدثانی، اسرار نماز، ص۱۲۹) اخلاص شامل همه اعمال شایسته و کلید قبولی آنهاست.

نیت از قلب پاک می‌جوشد و میزان آن به‌معرفت و آگاهی انسان بستگی دارد، و بر حسب اختلاف اوقات، شدت و ضعف می‌یابد. آنکه دل و جان خود را به نیت خالص آراسته است، اختیار و اراده‌اش مقهور اراده حضرت حق و خواهش‌های نفسانی‌اش تابع فرمان خداوند خواهد بود. (شهیدثانی، اسرار نماز، ص۱۲۹) رسیدن به چنین مقامی از دو راه میسر است: نخست شناخت بزرگی خداوند و دوم آگاهی بر پوچی و بی‌اعتباری هر آنچه غیر اوست. (قرائتی، تفسیر نماز، ص۶۳)

مراتب و درجات نیت

۱-گاه ترس از قهر خدا یا طمع در لطف او، انسان را به انجام کار یا عبادت‌هایی وامی‌دارد که فروترین مرتبه نیت است. چنان­که خداوند در این­باره می‌فرماید: «... ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً ...ً» (اعراف، ۵۶)؛ او را با بیم و امید بخوانید. یا در جای دیگری می‌فرماید: «یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً...»(انبیاء، ۹۰)؛ ما را از روی بیم و امید می‌خواندند.

۲-مرحله بالاتر، آنست که انسان برای تشکر از الطاف الهی، بدون چشم­داشت پاداش یا ترس از کیفر، کاری را انجام دهد. چنان­که امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرماید: حتی اگر خداوند گناهان بندگانش را به عذاب، عقوبت نمی‌داد، بر انسان لازم بود برای تشکر از نعمت‌های الهی، او را نافرمانی نکند. (نهج البلاغه، حکمت۲۸۲) 

۳-مرحله برتر، آنست که مسلمان به دلیل شرم از خداوند در انجام یا ترک کاری بکوشد زیرا اگر انسان، حضرت حق را نمی‌بیند، او انسان را می‌نگرد.

۴-مرحله بالاتر، نزدیکی به خداوند است که انسان بدون چشم­داشت به فردوس برین یا ترس از دوزخ الیم، تنها خدا را بپرستد و او را شایسته عبادت بداند.

۵- بالاترین مرتبه نیت آن است که انسان از سر عشق به خداوند، کاری را انجام دهد، مانند امام حسین علیه‌السلام که شهادت در راه خدا را چون زینتی در گردن عروس، زیبا می‌بیند و پدر بزرگوارش حضرت علی علیه‌السلام علاقه و اشتیاق خود نسبت به شهادت در راه خدا را بیش از علاقه طفل به سینه مادرش تعبیر و توصیف می‌کند و حضرت قاسم بن ‌حسن علیهماالسلام در کربلا مرگ در راه خدا را شیرین‌تر از عسل می‌داند. (قرائتی، تفسیرنماز، ص۷۶)

اگر برای انسان دستیابی به نماز و نیایش گروه سوم - احرار و آزادمردان- میسر نیست، شایسته است‌که به گروه نخست اقتدا کند و خدا را به امید رسیدن به بهشت بیکران و سرای جاودان بپرستدارکان نیت

ارزش و اعتبار هر عملی در اسلام وابسته به نیت است تا بدان پایه که بدون نیت، عملی هر چند شایسته و نیک فاقد ارزش است. نیت در نظر اسلام دارای دو رکن است. ابتدا، عمل باید از روی توجه و نه از روی عادت انجام گیرد، چنان­که انسان برخی کارها را بی­توجه و حضور ذهن انجام می‌دهد. (مطهری، گفتارهای معنوی، ص۲۳۶)

بسیاری از اهداف تربیتی به وسیلة نماز به دست می‌آید. نماز، عشق و محبت به خدا و معنویت در انسان را پرورش می‌دهد، مشروط بر آنکه در برپایی آن، دستورهای اسلامی به درستی پیاده شود. (مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۱۹۷)

رعایت نخستین رکن نیت که تمرکز ذهنی و توجه قلبی است تنها در ابتدای نماز کافی نیست؛ به عبارت دیگر اگر نمازگزار در میان نماز از کار خود غفلت ورزد نمازش باطل است. رکن دوم در نیت، اخلاص و انگیزة انسان از انجام آن عمل است.

پس دو رکن نیت را به صورت زیر می‌توان خلاصه کرد:

۱- چه می‌کنم؟

۲- برای چه این کار را انجام می‌دهم؟ (مطهری، گفتارهای معنوی، ص۲۳۷)

باید تاکید کرد که نیت در شمار مهم‌ترین وظایف قلبی، نشانة کمال عبادت و در حکم روح و جان آن است. نسبت نیت به عمل را می‌توان مانند نسبت باطن به ظاهر، روح به بدن و قلب به قالب دانست. بر نمازگزار لازم است که در خلوص نیت دقت کند. کمتر نیتی را می‌توان یافت که در آن اخلاص حقیقی نهفته باشد، چرا که اخلاص کامل مختص به اولیاء الهی است.

اخلاص نیز مانند نیت دارای مراتبی است: اخلاص در عبادت عامه، تصفیه نیت از شرک آشکار و نهان، مانند ریا، عجب و افتخار است، و اخلاص در عبادت خواص، پاکسازی قصد و نیت از آلایش طمع و بیم است.

اهتمام شیطان در نیت

نیت تصمیم قاطع در انجام عمل یا قصد، اراده و هدف است که در همه اعمال اختیاری وجود دارد. با وجود این، وسوسه‌های پلید شیطان، عقل انسان را مقهور خود می‌سازد. به عبارت دیگر به جای آنکه انسان، عمر گران­بهای خود را در پاکی و خلوص و دوری از مفاسد باطنی و کسب معارف توحیدی صرف کند، ابلیس پلید او را در دام‌های بی‌شمار خود گرفتار می‌سازد. شیطان حیله‌های بسیار دارد: فردی را به ترک عمل وادار می‌کند؛ دیگری را به ریا و عجب و دیگر ناپاکی‌ها می‌آلاید و اگر در این کار موفق نشد، عمل او را از راه مقدس مآبی باطل می‌کند، یا عبادت مردم را در نظر او حقیر می‌نمایاند یا او را وامی‌دارد تا آنان را به بی‌مبالاتی در انجام عبادات متهم کند. یا آدمی را وسوسه می‌کند تا در نیت، تکبیر، قرائت یا امور دیگر نماز، چنان وسواس به خرج دهد که همه عمر خود را صرف آن کند. در یک کلام شیطان تمام همّ خود را به‌کار می‌گیرد که عمل انسان را باطل کند.

به جای آنکه انسان، عمر گران­بهای خود را در پاکی و خلوص و دوری از مفاسد باطنی و کسب معارف توحیدی صرف کند، ابلیس پلید او را در دام‌های بی‌شمار خود گرفتار می‌سازدوسواس در نیت

وسواس در عمل صورت‌های بی‌شمار دارد، ولی در بین همه آنها، وسوسه در نیت از همه عجیب‌تر است. اولین گام در اقامه نماز نیت صحیح است، بنابراین، فرد گرفتار وسواس، در هر نماز، مدت زیادی را صرف می‌کند که نمازش با نیت و عزم درست انجام گیرد. این فرد به‌کسی می‌ماند که مدت‌ها فکر می‌کند تا برای رفتن به بازار یا خوردن غذا، نیت و عزمی درست داشته باشد. نمازگزاری که باید نمازش، راهی برای رسیدن به معراج و کلید سعادت باشد و با آراستگی به آداب قلبی و آگاهی بر اسرار این فریضه الهی، به پایگاه شایسته خود در عالم دست یابد، با غفلت از این امور همه سرمایه خود را در خدمت به شیطان و اطاعت از وسواس خناس می‌بازد و عقل روشن و سلیم را که نور هدایت از جانب خداست به حکم ابلیس محکوم می‌کند.

عبدالله‌بن‌سنان در حضور امام صادق علیه‌السلام مردی را که به‌وسواس در وضو و نماز مبتلا بود به عقل زیاد ستود. امام فرمود: او چگونه عاقل است در حالی‌که از شیطان اطاعت می‌کند؟ اگر از او بپرسید که این وسواس چیست؟ پاسخ خواهد داد از عمل شیطان. (اصول کافی، ج۱، ص۱۳)  

مراتب اخلاص

اخلاص یکی از مهم­ترین اسباب عبادت و نیت و در حقیقت تصفیه عمل از غیر خداست. آلودگی عمل به‌وسوسه‌های نفسانی و شیطانی، خلوص آن را خدشه‌دار می‌کند و در نتیجه آن عمل مقبول درگاه خداوند قرار نمی‌گیرد. خداوند می‌فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ...»(بینه، ۵)؛ جز این فرمان نیافته بودند که خداوند را بپرستند و دین خود را برای او خالص دارند.

اخلاص دارای علائمی است، از جمله اینکه وسوسه‌های شیطان در آن راه ندارد و دست طمع ابلیس از آن کوتاه است. (ص، ۸۳-۸۲) اخلاص اضافه یا توصیفی بر بندگان است و نه عمل بندگان، که نشان از مرتبه‌ای بالاتر از اخلاص در عمل دارد.

حال به ذکر مراتب اخلاص اشاره می‌ شود:

۱- مرتبه تصفیه عمل از ریا: اعمال باید از رضای مخلوق و جلب توجه آنان برای ستایش یا کسب سود و منفعت، خالی و پاک باشند؛ چرا که راه‌یافتن ریا در قلب انسان به هنگام انجام فرائض الهی، عمل را باطل می‌کند.

۲- مرتبه تصفیه عمل از مقاصد دنیوی: بی‌گمان خداوند برای هر عمل حسنه‌ای فوایدی قرار داده، مانند وسعت روزی برای اقامه کنندگان نماز شب و سلامتی برای صدقه دهندگان. ولی شایسته است که مسلمان به هنگام عمل به فرائض الهی یا مستحبات، به فواید توجه نکند و عمل را فقط برای خشنودی خداوند به‌جای آورد.

۳-تصفیه عمل از آرزوی دستیابی به لذات جسمانی بهشت: خالصان، عمل نیک را تنها به‌دلیل رضایت‌وخشنودی خداوند انجام می‌دهند و حتی به فکر رسیدن به بهشت نیستند.

بر نمازگزار لازم است که در خلوص نیت دقت کند. کمتر نیتی را می‌توان یافت که در آن اخلاص حقیقی نهفته باشد، چرا که اخلاص کامل مختص به اولیاء الهی است

۴-پاکسازی عمل از ترس عذاب الهی: این­گونه عبادت، عبادات بردگان است و چنین عملی‌که انسان آن را از هراس حدود و تعزیرات در دنیا، یا عذاب آخرت انجام دهد، فاقد ارزش است. این اعمال هیچ­یک برای خدا نیست.

۵- تصفیه عمل از وصول به بهره‌های روحانی: ممکن است فرد برای دستیابی به‌سعادت یا لذات معنوی عملی را انجام دهد، البته این درجه، در نظر حکما مقصد عالی و مرتبه‌ای والاست.

۶- تصفیه عمل از بیم دست نیافتن به بهره‌های روحانی: یعنی فرد از دست نیافتن به‌مراتب روحانی یا محروم شدن از سعادت معنوی بیمناک و فاقد ارزش است.

۷- تصفیه عمل از وصول به لذات جمال الهی: ممکن است فردی در انجام عبادات و اعمال خود، رسیدن به‌ بهشت را هدف قرار داده باشد، در این صورت، عبادت و عمل خالص به حساب نمی‌آید.

۸- تصفیه عمل از بیم دوری از خداوند: فرد برای ترس از فراق خداوند در انجام عبادات و اعمال خاصی می‌کوشد که این نیز از کمال مقامات نیست. (امام خمینی، آداب الصلوه، صص۱۶۶-۱۶۴)

پس تصفیه عمل از دستیابی به پاداش و اجر، زیاده‌طلبی و خشنودی به انجام عمل و دلبستگی به آن از درجات اخلاص در عمل است. امام موسی کاظم علیه‌السلام به فرزندش فرمود: پسرم در عبادت خدا بکوش، و هرگز خود را از کوتاهی در عبادت و طاعت خدای عزوجل مبرا مدان، که خدا آنچنان ­که شایسته اوست عبادت نمی‌شود. (اصول کافی، ج۳، ص۱۱۶)

با آگاهی بر مراتب اخلاص و تاثیر آن بر عبادات لازم است که انسان خود را برای کسب مقام مخلصان مهیا کند؛ چرا که علم بدون عمل ارزشی ندارد، و فراموش نکند که خداوند، تنها عمل خالص را می‌پذیرد.

پس قلب سلیم و خالی از اهداف دنیوی از ملزومات دستیابی به عمل خالص است، زیرا هنگامی که قلب جایگاه خواهش‌های پست و حقیر است، چگونه می‌تواند انسان را برای انجام عملی فقط برای خشنودی خدا یاری دهد. از آنجا که دستیابی به مرتبة اخلاص بسیار دشوار است، اسلام به زهد و پرهیزکاری دعوت کرده تا راه رسیدن به اخلاص در عمل را ممکن سازد. اخلاص، رازی از رازهای خداوند است که تنها در دل‌هایی که به نور محبت الهی روشن شده به امانت سپرده می‌شود.