آیه «بسم‌الله الرّحمن الرّحیم» ۱۱۴ بار در قرآن مجید آمده و جزو اجزای تشکیل‌دهنده هر سوره محسوب می‌شود. روایتی مشهور است مبنی بر اینکه امیرالمومنین علیه‌السلام، شبی از غروب تا سحرگاه برای تفسیر این آیه با ابن عباس صحبت کردند، ‌طوری‌که وقت صبح شد، هنوز از توضیح کلمه «بسم‌الله» خارج نشده بودند. این ذکر آنقدر اهمیت دارد که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: هر کار با اهمیتی می‌خواهی انجام دهی با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» شروع کن زیرا ابتر (بی برکت و بی نتیجه) خواهد شد. (تفسیر الصافی، ج ‌۱، ص۸۳)

معنای گفتن بسم‌الله

امیرالمومنین علیه‌السلام فرمود: هنگام آغاز هر کار کوچک و بزرگی بسم اللّه‌ الرحمن الرحیم بگویید. یعنی برای این کار، از خدا مدد می‌جویم. خدایی که جز او کسی سزاوار پرستش نیست. پناهگاه، پناهجو و فریادرس و فریادخواه است. خداوند بخشنده‌ای که با گسترش روزی بر ما رحم می‌کند. در آیین و دنیا و آخرتمان بر ما مهربان است. دین را بر ما آسان و سبک و سهل گرفت. و با جدا کردن ما از دشمنانش به ما رحم می‌کند. (توحید صدوق، ص۲۳۲)

منظور از گفتن بسم الله

شیخ صدوق در تفسیر «بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم» از امام رضا علیه‌السلام روایت کرده کهس ذکر «بسم اللّه»، در حقیقت به‌معنای «نشان بندگی خدا را بر خود گذاشتن» است. وقتی گوینده می‌گوید: «به نام خدا»، یعنی نشان و اسمی از نشان‌ها و اسامی خداوند را بر خود می‌نهم که همان بندگی باشد. این تفسیر زیبا و دقیق، یعنی تنها کسی می‌تواند در گفتن این ذکر هنگام انجام دادن کارها صادق باشد که حقیقتا خود را مستقل نداند، و بنده خدا بداند؛ چرا که این ذکر، نشانه بندگی است. به تعبیر دیگر، کسی می‌تواند صادقانه «بسم اللّه» بگوید که باور کرده باشد هیچ توان و نیرویی برای انجام دادن کار، جز از جانب خداوند متعال نیست: «ولا حول ولا قوّة إلّا باللّه».

پیامبراکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: دعایی که با بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم شروع شود، رد نمی‌شود

برکات و ویژگی‌های بسم الله‌الرحمن‌الرحیم

در روایات اسلامی برای این ذکر مقدس و با برکت ویژگی‌های بسیاری بیان شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

- ایمن از عذاب الهی: امیرالمومنین علیه‌السلام فرمود: وقتی که بسم الله‌الرحمن‌الرحیم بر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد، حضرت فرمود: اولین بار که این آیه بر حضرت آدم نازل شد فرمود: تا زمانی که فرزندان من این آیه را قرائت کنند از عذاب (الهی) در امان خواهند بود. (اسرارالصلوة(ملکی تبریزی)، ص۲۲۶)

- نورانی‌کننده دل: بسم الله نور دل دوستان است، آیینه جان عارفان است، چراغ سینه موحدان است، آسایش رنجوران و مرهم خستگان است، شفای درد و طبیب بیمار دلان است. (کشف‌الاسرار، ج۴، ص۹)

- شهر رحمت: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: در بهشت شهری است به نام مدینة الرحمه که بی‌نهایت زیباست، هر کس به آن رسد از زحمت رسته و به رحمت پیوسته. در آن شهر خانه‌ای است به‌نام بیت الجلال که درهای بسیار دارد و کلید درهای آن بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم است. اگر مؤمن بسم الله را با اخلاص بر زبان آورد، درها باز شود و از سوی خداوند ندا شود که مُلک این خانه و ولایت این شهر را به تو سپردیم. (کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار، ج۹، ص۲۱۶)

- بزرگ‌ترین آیه: شخصی به امام کاظم علیه‌السلام عرض کرد: کدام آیه در کتاب خداوند بزرگ‌تر است؟ حضرت فرمود: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. (البرهان، ج۱، ص۴۲)

- کفاره غفلت: عبدالله‌بن‌یحیی می‌گوید: محضر امیرالمومنین علیه‌السلام مشرف شدم و هنگامی‌که خواستم بر روی تخت بنشینم پایه آن شکست و بر زمین افتادم و سرم آسیب دید. حضرت فرمود: شکر خداوندی را که کفاره گناهان شیعیان ما را در دنیا قرار داد تا همین جا پاک شوند. عبدالله می‌گوید: عرض کردم: چه گناهی کرده‌ام که شکسته‌شدن سرم کفاره آن باشد؟ حضرت فرمود: وقتی‌که نشستی بسم الله نگفتی. (البرهان فی تفسیرالقرآن، ج۱، ص۴۵)

امیرالمومنین علیه‌السلام فرمود: هر کاری که انسان انجام می‌دهد، اگر با «بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم» آغاز کند، در آن کار به او برکت داده می‌شود- حل‌کننده درماندگی: امیرالمومنین علیه‌السلام فرمود: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله شنیدم که فرمود: هرگاه به شدت در تنگنا قرار گرفتی و درمانده شدی بگو بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم ولاحول ولا قوة الا بالله العلی العظیم که به برکت این کلمات، بلاها و آفت‌ها از تو دور گردد و از آن‌ها مصون و محفوظ بمانی. (منهاج النجاة فی تفسیر الصلوة، ج۱، ص۲۳۶)

- بهترین پناهگاه: امیرالمومنین علیه‌السلام در پاسخ سؤال پادشاه روم درباره تفسیر سوره حمد فرمود: نام الله تعالی؛ در واقع، نامی است که در آن شفای هر دردی است و یار هر درمان. الرحمن همان پناه و پناهندگی است برای تمام کسانی‌که به او ایمان آوردند، و آن نامی است‌که غیر(خدای) رحمن، احدی به این اسم نامیده نشده است. و الرحیم کسی‌که نافرمانی کرد و بازگشت و ایمان آورد و عمل صالحی به جای آورد، از رحمت و مهربانی او بهره‌مند شود. (تفسیر فاتحة الکتاب، علامه امینی، ص۱۴۵)

- مایه خیر و برکت: امیرالمومنین علیه‌السلام فرمود: هر کاری که انسان انجام می‌دهد، اگر با «بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم» آغاز کند، در آن کار به او برکت داده می‌شود.

- محوکننده گناهان: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: هر کس بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم را بخواند، خداوند به ازای هر حرف آن چهار هزار حسنه برای او می‌نویسد، چهار هزار گناه او را محو می‌کند و او را چهار هزار درجه بالا می‌برد. (تفسیر البرهان، ج۱، ص ۹۹)
- فراری‌دهنده شیاطین: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: إِذَا ذَکَرتَ رَبَّکَ فِی ٱلقُرءَانِ وَحدَهُۥ وَلَّواْ عَلَی أَدبَرِهِم نُفُورا؛ وقتی پروردگارت را در قرآن به یکتایی یاد کنی، بازمی‌گردند و می‌رمند. ابن عباس می‌گوید: مراد شیاطین هستند که با شنیدن بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم دور می‌شوند. (ترجمه مجمع‌البیان، ج۱۴، ص۱۴۶)

- دورکننده شر و بدی: امام صادق علیه‌السلام فرمود: گفتن ذکرِ «بسم الله الرحمن الرحیم» را در هر صبح و شب، ترک مکن؛ زیرا این ذکر، هرگونه بدی و گزندی را از تو دور می‌کند. (منتخب نهج‌الذکر، ج۱، ص۱۷۰)

- مستجاب‌کننده دعا: پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: دعایی که با بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم شروع شود، رد نمی‌شود. (الدعوات، ص۵۲)

با خواندن روایات فوق دریافتیم که ذکر بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم چه عظمتی دارد و اگر کاری بدون این ذکر شریف آغاز شود حتما بی‌نتیجه خواهد شد. و برعکس مداومت بر این ذکر اعظم سرشار از برکت است. تا جایی که آن را کلید ورود به هر کاری گفته‌اند.