پدر و مادر بودن یعنی قرار گرفتن در یکی از دشوارترین نقشهای جهان؛ نقشی که نه مرخصی دارد، نه پاداش و نه همیشه انرژی کافی. بنابراین طبیعی است که گاهی والدین کنترل احساساتشان را از دست بدهند و صدا بلند شود. اما آنچه والدین را آزار میدهد احساس گناه بعد از فریاد زدن است؛ همان حسی که بسیاری از والدین در سکوت تجربه میکنند.
پژوهشهای روانشناختی نشان میدهند که فریاد زدن مکرر میتواند اثرات منفی بر کودک داشته باشد. اما از سوی دیگر، تحقیقات تأکید میکنند که یک واکنش اشتباه در صورتی که بعداً «ترمیم رابطه» انجام شود، معمولاً آسیب پایدار ایجاد نمیکند. این یعنی: والد کامل وجود ندارد، اما ترمیم کردن، والد خوب را میسازد.
چرا والدین گاهی فریاد میزنند؟
والدین در شرایط مختلف زندگی با فشارهایی مثل کمخوابی، کار زیاد یا نگرانیهای مالی روبهرو میشوند و همین عوامل میتواند احتمال واکنشهای انفجاری را بالا ببرد. مطابق نظریهٔ یادگیری اجتماعی بندورا، انسانها در موقعیتهای پرتنش معمولاً بهصورت ناخودآگاه رفتاری را تکرار میکنند که در کودکی دیده یا تجربه کردهاند. از طرف دیگر، سیستم عصبی هنگام خستگی یا احساس تهدید به سرعت وارد حالت «جنگ یا گریز» میشود و بخش منطقی مغز برای لحظاتی از کار میافتد. در چنین وضعیتی فریاد زدن بیش از آنکه یک انتخاب آگاهانه باشد، یک واکنش بیولوژیکی و ناخودآگاه است. بنابراین اگر والدین گاهی کنترل خود را از دست میدهند، به این معنا نیست که والدین بدی هستند؛ بلکه نشان میدهد آنها انساناند و تحت فشار، طبیعی است که واکنشهایی خارج از ایدهآل نشان دهند.
تحقیقات معتبر روانشناسی رشد نشان میدهند: فریادزدن مکرر با اضطراب بیشتر، عزتنفس پایینتر و رفتارهای تهاجمی در کودکان مرتبط است.
اما رابطهٔ والد–کودک بسیار انعطافپذیرتر از آن است که با یک اشتباه از بین برود.
نظریهٔ «اصلاح پس از شکست» (Rupture and Repair) از ادوارد ترانیک نشان میدهد که ترمیم پس از خطا حتی میتواند پیوند والد–کودک را قویتر کند.
این یعنی: خطا آسیبزننده نیست؛ تکرار بدون ترمیم آسیبزننده است.
بعد از فریاد زدن باید چه کرد؟
یک واکنش اشتباه در صورتی که بعداً «ترمیم رابطه» انجام شود، معمولاً آسیب پایدار ایجاد نمیکند.
روانشناسانی مانند دانیل سیگل، جان گاتمن و ترانیک اتفاق نظر دارند که بعد از واکنش شدید والدین، مهمترین کار «ترمیم» است.
ترمیم شامل چهار مرحلهٔ علمی است:
۱. توقف و بازگشت به آرامش
پیش از صحبت با کودک، ابتدا باید سیستم عصبی والد آرام شود. همانطور که دانیل سیگل میگوید: «والدین نمیتوانند به کودک آرامش بدهند مگر اینکه خودشان آرام باشند.» برای رسیدن به این وضعیت، چند راهکار کوتاهمدت وجود دارد؛ مانند چند نفس عمیق آهسته کشیدن، شستن صورت، فاصله گرفتن برای چند دقیقه یا نوشیدن آب. در چنین لحظاتی بهتر است این جمله را به یاد داشته باشید: «الان نیاز دارم آروم بشم تا بتونم بهتر رفتار کنم.» اهمیت این مرحله در این است که کودک باید نسخهی آرام و کنترلشدهی شما را ببیند، نه نسخهی آشفته و واکنشی، زیرا همین الگوست که او از آن یاد میگیرد.
۲. صحبت با کودک و بیان مسئولیتپذیری
این بخش کلیدیترین قسمت فرایند ترمیم است. بر اساس پژوهشهای گاتمن در «Parenting by Connection»، کودکان زمانی احساس امنیت میکنند که والد مسئولیت رفتار اشتباه را بپذیرد.
جملاتی که پیشنهاد میشود:
- «من عصبانی بودم و صدام بلند شد. متأسفم.»
- «حق داشتی بترسی یا ناراحت بشی.»
- «تو مقصر نبودی. من باید احساساتم رو بهتر کنترل میکردم.»
- «خیلی دوستت دارم و مهمی برای من.»
این جملات سه پیام حیاتی را منتقل میکنند:
- امنیت: «تو در خطر نیستی.»
- مسئولیتپذیری والد: «مشکل از تو نیست.»
- بازگشت پیوند عاطفی: «رابطه ما محکم است.»
پژوهشهای ترانیک نشان میدهند که این نوع گفتگو باعث تنظیم دوبارهٔ سیستم عصبی کودک و کاهش اثرات استرس میشود.
۳. گوش دادن فعال به احساسات کودک
پس از بخشهای بالا، مهم است که به احساسات کودک پرداخته شود. مطابق تحقیقات سوزان دنیل، والدینی که احساسات کودک را نامگذاری و تأیید میکنند، کودکانی با تنظیم عاطفی قویتری تربیت میکنند.
از او بپرسید:
- «وقتی داد زدم چه حسی داشتی؟»
- «اگه خواستی میتونی بغل من بیای.»
- «میخوام بدونم چی تو دلت گذشت.»
یادتان باشد هدف این نیست که کودک توضیح منطقی بدهد؛ هدف احترام به احساساتش است.
کودکانی که والدینشان از آنها عذرخواهی میکنند، نهتنها اعتماد بیشتری به والدین دارند، بلکه همکاری بهتری نشان میدهند و عزتنفس قویتری نیز در آنها شکل میگیرد.
۴. ایجاد یک توافق برای دفعات بعد (برای یادگیری مشترک)
یادگیری زمانی اتفاق میافتد که کودک ببیند والدین هم در حال رشدند. بر اساس نظریهٔ «یادگیری مدلمحور» بندورا: «کودکان بیش از آنکه با نصیحت تربیت شوند، با مشاهده تربیت میشوند.»
بنابراین در پایان بگویید:
- «دفعهٔ بعد وقتی عصبانی بشم، سعی میکنم نفس بکشم و دور نشم.»
- «اگه دیدی صدام داره بالا میره، میتونی بهم بگی مامان/بابا یک مکث کن.»
این جملهها علاوه بر الگودهی، یک مفهوم مهم را تقویت میکند: ما یک تیم هستیم.
چطور از تکرار فریاد جلوگیری کنیم؟
۱. شناسایی محرکها: شناخت عوامل تحریککننده، احتمال انفجار والدین را کاهش میدهد.
۲. تنظیم انتظارات از کودک: مطابق تحقیقات رشد کودک، بسیاری از رفتارهایی که والدین «مشکل» میبینند، کاملاً طبیعی و بخشی از رشد مغز کودکاند.
۳. تمرین همدلی: دانیل سیگل در «Parenting from the Inside Out» بیان میکند که بیان درونی کودک اغلب به والد کمک میکند واکنش آرامتری داشته باشد.
۴. مراقبت از والد: والدینی که حداقل ۱۵ دقیقه «زمان برای خودشان» دارند کمتر فریاد میزنند.
آیا عذرخواهی والدین موجب تضعیف اقتدار میشود؟
پژوهشها دقیقاً خلاف این باور را نشان میدهند. تحلیل McCabe (۲۰۰۹) بیان میکند کودکانی که والدینشان از آنها عذرخواهی میکنند، نهتنها اعتماد بیشتری به والدین دارند، بلکه همکاری بهتری نشان میدهند و عزتنفس قویتری نیز در آنها شکل میگیرد. دلیلش این است که کودک از طریق رفتار والد میآموزد که خطا بخشی طبیعی از زندگی است، مسئولیتپذیری یک ارزش مهم است و رابطه همیشه از اشتباه قویتر و مهمتر باقی میماند. بنابراین عذرخواهی نه تنها اقتدار والد را کاهش نمیدهد، بلکه آن را اخلاقیتر، انسانیتر و قابلاعتمادتر میکند.
وقتی کودک نمیپذیرد چه؟
گاهی کودک هنوز ناراحت است و واکنش سرد نشان میدهد. این واکنش طبیعی سیستم عصبی است.
در این حالت:
- اصرار نکنید «زودتر ببخش.»
- به او زمان بدهید.
- فقط بگویید: «هر وقت آماده بودی میتونیم حرف بزنیم.»
ترمیم یک فرایند است و در یک لحظه اتفاق نمیافتد.
بر اساس تمام پژوهشهای معتبرروانشناسی والد–کودک میتوان گفت خطا کردن والدین کاملاً طبیعی است و اگر فریاد زدن بهصورت مکرر تکرار نشود و پس از آن ترمیم رابطه انجام شود، معمولاً آسیبی پایدار به کودک وارد نمیکند. در واقع، ترمیم همیشه مهمتر از خود اشتباه است و گفتوگو، پذیرش مسئولیت و گوش دادن فعال، سه ستون اصلی این فرایند به شمار میروند. کودکان نیز بیش از آنکه از نصیحتهای ما چیزی بیاموزند، از رفتار و الگوهایی که در عمل از ما میبینند یاد میگیرند. بنابراین اگر روزی صدایتان بالا رفت، بدانید که تنها نیستید و این اتفاق شما را به والد بدی تبدیل نمیکند. شما انسانی هستید که در مسیر رشد قرار دارد و با ترمیم آگاهانه میتوانید رابطهتان با فرزندتان را حتی قویتر از قبل بسازید.
پیام شما به ما