تهدید ماندگار بعد از بحران

در سال‌های اخیر، وقوع رویدادهای تلخ و خشونت‌بار در جامعه، بسیاری از خانواده‌ها را وارد چرخه‌ای از نگرانی، ترس و احساس ناامنی کرده است. این وضعیت، تنها یک واکنش احساسی نیست، بلکه به‌صورت مستقیم بر سیستم عصبی افراد تأثیر می‌گذارد و آن‌ها را در وضعیت «هشدار دائمی» قرار می‌دهد. بر اساس مطالعات نوین در حوزه عصب‌شناسی ترس (Fear Neurobiology)  و روان‌شناسی بحران، این وضعیت می‌تواند برای روزها یا حتی هفته‌ها ادامه پیدا کند، مگر آن‌که اقداماتی برای بازسازی آرامش روانی انجام شود.

مغز در بحران

مطالعات علمی نشان می‌دهد که در هنگام مواجهه با بحران، سه ناحیه اصلی مغز بیش از همه درگیر می‌شوند:
نخست، آمیگدال که مرکز پردازش خطر و ترس است و در چنین شرایطی دچار بیش‌فعالی می‌شود و حتی می‌تواند زمینه‌ساز حملات پانیک گردد.
دوم، هیپوکامپ که مسئول ذخیره‌ خاطرات است و اتفاقات ترسناک را به‌عنوان تهدیدی دائمی در حافظه‌ افراد حک می‌کند.
سوم، کورتکس پیش‌پیشانی یا همان بخشی از مغز که در تنظیم احساسات و واکنش‌های ما نقش دارد، اما در زمان بحران عملکرد آن تضعیف شده و کنترل هیجانات دشوارتر می‌شود.

بر اساس یافته‌های میدانی، حدود ۷۳ درصد والدین پس از مواجهه با اخبار خشونت‌آمیز، به‌طور ناخودآگاه رفتارهای کنترلی و نظارتی خود بر فرزندان را افزایش می‌دهند. همچنین فعالیت مدارهای ترس در مغز تا ۴۸ ساعت پس از بحران، حدود ۶ برابر بیش از حالت عادی باقی می‌ماند؛ عددی که نشان می‌دهد اثر روانی این اتفاقات حتی پس از خاموش‌شدن خبرها همچنان در مغز و رفتار باقی می‌ماند.

لایه اول: بازسازی روانی در سطح فردی

برای کاهش اثرات روانی بحران و ایجاد «سپر روانی»، مدل‌های سه‌لایه‌ای مداخلات پیشنهاد شده‌اند. در سطح فردی، نخستین گام، بازسازی حس امنیت است. به‌کاربردن جملات اطمینان‌بخش و ساختاریافته مانند:
«این اتفاق نادر بود، ما الان در خانه‌ای امن هستیم و پلیس از ما محافظت می‌کند»
می‌تواند ذهن کودک یا حتی بزرگسال را به سمت آرامش سوق دهد. همچنین کاهش زمان مواجهه با اخبار به کمتر از ۲۰ دقیقه در روز، به‌ویژه برای کودکان، اقدامی مؤثر محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، فعال‌سازی سیستم آرام‌بخش بدن از طریق تحریک عصب واگ نیز یکی از روش‌های علمی پیشنهادی است. نوشیدن آب خنک با جرعه‌های کوچک هنگام اضطراب، از جمله تکنیک‌های ساده اما کارآمد در این زمینه به‌شمار می‌روند.

لایه دوم: خانواده، محور تنظیم احساسات

در سطح خانواده، تنظیم الگوی ارتباطی در شرایط بحرانی اهمیت فراوانی دارد. تعیین ساعت مشخص برای پیگیری اخبار (مثلاً فقط دوبار در روز) و پرهیز از گفت‌وگو درباره حادثه پس از ساعات خاصی مانند ۸ شب، به‌ویژه در حضور کودکان، توصیه می‌شود.

فعالیت‌های گروهی و خلاقانه نیز می‌توانند به تخلیه هیجانات منفی کمک کنند. برای مثال، طراحی مسابقه نقاشی با موضوع «قهرمانان امنیت» (پلیس، امدادگر، پزشک) یا ساخت «جعبه نگرانی» برای نوشتن و دفن نمادین ترس‌ها در گلدان یا باغچه، راهکارهایی ساده برای بازگرداندن حس کنترل و امنیت روانی هستند.

لایه سوم: جامعه‌ای برای آرامش

در کنار تلاش‌های فردی و خانوادگی، نقش جامعه نیز در بازسازی امنیت روانی بسیار تعیین‌کننده است. شکل‌گیری حلقه‌های حمایتی میان همسایگان، دوستان یا اقوام می‌تواند زمینه‌ای برای گفت‌وگو، تبادل تجربه و تفریح مشترک فراهم آورد. تقسیم وظایف در این گروه‌ها، از جمله رصد اخبار معتبر، برنامه‌ریزی گردش‌های کوتاه یا برگزاری نشست‌های هفتگی با محوریت فعالیت‌های شادی‌آفرین (مثل پخت غذاهای سنتی، بازی‌های دسته‌جمعی یا خاطره‌گویی) به کاهش فشار روانی و افزایش تاب‌آوری جمعی کمک می‌کند.

وقتی اضطراب ماندگار شد، چه باید کرد؟

در مواردی که نشانه‌های اضطراب، ترس یا افسردگی در اعضای خانواده باقی می‌ماند یا تشدید می‌شود، استفاده از خدمات تخصصی روان‌شناختی ضروری است. تماس با اورژانس اجتماعی (۱۲۳) یا مراجعه به مراکز مداخله در بحران سازمان بهزیستی می‌تواند نقطه‌ آغاز دریافت مشاوره و درمان حرفه‌ای باشد. این مراکز معمولاً توسط روان‌درمانگران آموزش‌دیده اداره می‌شوند و آماده پاسخ‌گویی فوری در شرایط اضطراری هستند.

تمرین ساده اما اثرگذار برای قبل از خواب

یکی از تمرین‌های پیشنهادی روان‌شناسان، مرور شبانه نکات امنیت‌بخش محیط زندگی است. هر شب پیش از خواب، سه جمله‌ اطمینان‌بخش مانند این موارد را با صدای بلند تکرار کنید:
«در خانه‌مان قفل‌های محکمی داریم»،
«همسایه‌هایمان قابل‌اعتمادند»،
«پلیس حواسش به همه چیز است».

این تمرین ساده، به ذهن کمک می‌کند تا مجدداً تصویر واقعی‌تری از احساس امنیت بسازد و از اضطراب بکاهد.

منابع علمی مورد استفاده

1. Nature Neuroscience (۲۰۲۳) – بررسی نوروبیولوژی ترس پس از بحران‌های اجتماعی

2. راهنمای سلامت روان سازمان جهانی بهداشت (۲۰۲۴) – راهبردهای مدیریت اضطراب جمعی

3. انجمن روانشناسی ایران – پروتکل‌های حمایت از خانواده‌های آسیب‌دیده

4. سازمان بهزیستی کشور – دستورالعمل‌های مداخله در بحران روانی اجتماعی