مفهوم شکرگزاری در بسیاری از سنت‌های معنوی و روانشناسی مثبت‌گرا مورد تأیید قرار گرفته است. فراگیری این مهارت کمک می‌کند تا آگاهانه‌تر به جنبه‌های مثبت زندگی خود توجه کنیم و احساس رضایت‌مندی و شادکامی بیشتری را تجربه نماییم. حتی برای کسانی‌ که به ‌دنبال افزایش طول عمر و سلامتی بیشتر هستند، توسل به مهارت شکرگزاری می‌تواند مفید و اثربخش باشد.

مطالعه دانشگاه هاروارد بر روی بیش از ۴۹٬۰۰۰ زن مسن در سال ۲۰۲۴، نشان داد افرادی که سطح بالاتری از شکرگزاری را تجربه می‌کنند، در مقایسه با افرادی که کمتر شکرگزار هستند، ۹٪ کمتر در معرض مرگ‌ومیر در طول چهار سال بعدی قرار دارند.
تمرین ذهنی «نعمت‌شماری» (تکنیکی رایج در روان‌شناسی مثبت‌گرا) ریشه‌ای قرآنی دارد و موجب افزایش احساس رضایت درونی می‌شود. قرآن کریم در آیات متعددی، «شکر» را یکی از شاخصه‌های اصلی بندگان صالح خدا معرفی کرده و آن را کلید گشایش‌های معنوی و مادی دانسته است.

در آیه ۷ سوره ابراهیم می‌خوانیم: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ...» (اگر شکر کنید، قطعاً نعمت شما را افزون خواهم کرد...)

این آیه نشان می‌دهد که شکرگزاری نه‌تنها واکنشی در برابر نعمت است، بلکه شرط تداوم و افزایش آن نیز به حساب می‌آید. خانواده‌ای که فضای آن سرشار از شکر باشد، ناخودآگاه در معرض برکات افزون‌تری قرار می‌گیرد.

خانواده؛ نخستین مدرسه شکرگزاری

در آموزه‌های اسلامی، خانواده «محیط پایه‌گذار شخصیت» است. هر فضیلتی که بخواهد در جامعه نهادینه شود، باید ابتدا در خانواده ترویج یابد. شکرگزاری نیز از این قاعده مستثنا نیست. قرآن کریم به‌صراحت توصیه می‌کند که انسان، نخستین شکر خود را باید نسبت به خداوند و سپس والدین ابراز کند: «أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ...» (شکرگزار من و پدر و مادرت باش) [لقمان/۱۴]

راهکارهای ترویج شکرگزاری در خانواده با الهام از قرآن

راهکارهایی که نه‌فقط ریشه در وحی دارند، بلکه با یافته‌های جدید روان‌شناسی نیز هماهنگ‌اند. در ادامه، پنج مسیر عملی برای ترویج شکرگزاری در خانواده با الهام از قرآن را مرور می‌کنیم.

۱. تربیت به زبان رفتار؛ شکرگزاری را زندگی کنید، نه فقط بیان

در سیره پیامبران، آموزش تنها از مسیر زبان عبور نمی‌کند؛ بلکه رفتار، گویاترین آموزگار است. قرآن، از زبان یکی از اولیاء الهی می‌فرماید:

«رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَیٰ وَالِدَیَّ...» (احقاف: ۱۵)

در محیط خانه، فرزندان بیش از آنکه به توصیه‌های گفتاری توجه کنند، از الگوی رفتاری والدین تأثیر می‌پذیرند. مادری که با لبخند می‌گوید: «الحمدلله که امروز بارون زد»، یا پدری که از فرزندش بابت کمک در کارهای خانه تشکر می‌کند، دارد شکرگزاری را به زندگی فرزندش ترجمه می‌کند.

جملاتی ساده اما ماندگار مانند «شکر خدا که همه‌مون سالمیم»، «چه خوب شد که امروزم کنار هم غذا خوردیم»، یا «ممنون که به من کمک کردی» می‌توانند نگاه کودک را از کمبودها به داشته‌ها معطوف سازند و ذهن او را در مسیر قدردانی تربیت کنند.

۲. یادآوری نعمت‌ها؛ نسخه‌ای قرآنی برای مقابله با غفلت

یکی از شاه‌کلیدهای قرآن برای بیداری دل، تذکر نعمت‌هاست. آیاتی چون:

«وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ...» (ابراهیم/۷)

«أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ، وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ» (بلد/۸–۹)

بر این اصل استوارند که غفلت از داشته‌ها، انسان را به ناشکری و اضطراب می‌کشاند.

در یک خانواده قرآنی، گفتگو درباره نعمت‌ها تبدیل به بخشی از عادت روزمره می‌شود؛ چه از طریق گفتن «الحمدلله برای غذای امشب»، و چه از طریق تمرین‌های ذهنی مانند «هرکس سه نعمت امروز رو بگه». این تمرین ساده، که در روان‌شناسی مثبت‌نگر نیز رایج است، با ریشه‌ای قرآنی، موجب افزایش رضایت درونی، کاهش مقایسه‌گری و استحکام روابط می‌شود.

۳. نهادینه‌سازی فرهنگ تشکر از همدیگر

شکرگزاری در نگاه قرآن، تنها محدود به رابطه انسان و خدا نیست. حدیثی معروف از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید:

«من لم یشکر الناس، لم یشکر الله» (کنزالعمال، حدیث ۹۲۹۳)

این آموزه، خانواده را دعوت می‌کند تا فضای قدردانی از زحمات یکدیگر را نهادینه کند. تشکر از پدر بابت زحمت‌های مالی، قدردانی از مادر برای غذای روزانه، یا تشویق کودک برای کمک در کارهای خانه، همگی لحظاتی تربیتی‌اند که بار معنوی شکر را به روابط روزمره تزریق می‌کنند.

شکر، تنها یک کلمه نیست؛ یک نگرش است. و این نگرش، وقتی در محیط خانواده تمرین شود، کودک را برای ساختن روابطی سالم در جامعه آماده می‌سازد.

۴. مهار شکایت‌گری با تمرکز بر نیمه پر لیوان

قرآن، ناشکری را هم‌سنگ ناسپاسی می‌داند: «إِنَّ الْإِنسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» (عادیات/۶)

«کنود» یعنی انسانی که نعمت‌های فراوان را می‌بیند، اما بر یک نارسایی تمرکز می‌کند و زبان به شکایت می‌گشاید. این ویژگی، اگر به‌صورت ناخودآگاه در فضای خانه جاری باشد، ذهن کودکان را از کودکی به عادت گله‌مندی سوق می‌دهد.

در برابر این وضعیت، والدین می‌توانند با مدیریت گفتگوهای خانوادگی، تمرکز را از کمبودها برداشته و بر موهبت‌ها بگذارند. عباراتی مثل «درسته سختی هست، اما خدا رو شکر که هنوز با هم‌ایم» یا «مشکل داریم، ولی فرصت تلاش هم هست» می‌توانند فضای ذهنی کودک را مثبت‌نگر بار آورند.

۵. قصه‌گویی قرآنی؛ ابزار طلایی آموزش غیرمستقیم

قرآن پر است از روایت‌هایی که در دل خود، پیام‌های تربیتی پنهان دارند. یکی از زیباترین آن‌ها، دعای حضرت سلیمان علیه‌السلام است که وقتی وزیرش آصف بن برخیا، تخت ملکۀ سبا را چشم‌به‌هم‌زدنی پیش او حاضر کرد، (به جای غرور و تکبّر) گفت: این (توانایی وزیر من که مقداری از علم کتاب و اسم اعظم را می‌داند)، از لطف پروردگار من است، تا مرا (با این نعمت‌ها) بیازماید که آیا شکرگزارم یا کفران می‌کنم؟ (نمل/۴۰)

خواندن این ماجراها، آن هم با زبانی ساده و متناسب با سن فرزندان، می‌تواند بذر شکر را در جان کودک بکارد. کودک وقتی می‌شنود که پیامبری با آن همه شکوه، نعمت‌ها را از خدا می‌داند و شاکر است، این پیام در ذهن او حک می‌شود.

همینطور قصه‌گویی شبانه، گفت‌وگوی خانوادگی درباره آیات قرآن یا حتی بازی‌هایی که با مضمون شکر طراحی شوند، می‌توانند در تربیت نسلی شاکر، مؤثر واقع شوند.