رشد کودک فرآیندی تدریجی و مرحلهبهمرحله است؛ هر مرحله، بهمنزلهٔ کسب مهارتی جدید مانند نشستن، راه رفتن، سخن گفتن یا برقراری ارتباط با دیگران است. چنانچه کودک در رسیدن به یکی از این مراحل، کندتر از همسالان خود پیش برود، گفته میشود دچار «تأخیر تکاملی» است.
این روزها والدین زیادی نگران هستند که کودکشان دیرتر از همسالانش حرف میزند، بازی میکند یا با دیگران ارتباط برقرار میکند. شواهد نشان میدهد کودکانی که در دوران کرونا به دنیا آمدند یا بیشتر وقت خود را پشت تلویزیون و گوشی گذراندند، ممکن است در برخی مهارتهای زبانی، حرکتی و اجتماعی کمی عقبتر باشند.
با این حال شدت و سیر طولانیمدت هنوز نیاز به پیگیری بلندمدت دارد. نکتهٔ روشن این است که مداخلهٔ زودهنگام یعنی کاردرمانی، گفتاردرمانی و مداخلات توسعهای، اثربخشی قابل توجهی دارد و هرچه زودتر انجام شود، شانس کسب عملکرد مناسب در سن مدرسه بالاتر است.
«تاخیر تکاملی» یعنی چه؟
تاخیر تکاملی (Developmental delay) یعنی وقتی رشد یک یا چند حوزهٔ مهم کودک (زبانی/ارتباطی، حرکتی، شناختی، اجتماعی-عاطفی، خودیاری) نسبت به انتظارات سنی به عقب میافتد. این اصطلاح توصیفکنندهٔ مشکل است نه لزوماً تشخیص دائمی و نیازمند ارزیابی رسمی و پیگیری است.
آیا واقعاً کودکان دوران کرونا دچار تأخیر رشد شدهاند؟
چند مطالعه مقطعی از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴–۲۰۲۵ نشان دادند که در دورهٔ پاندمی، درصد کودکانی که در آزمونهای غربالگری توسعه عملکرد پایینتری نشان دادند افزایش یافته است. یک مطالعهٔ جامع و ملی (بررسی دادههای قبل و بعد از پاندمی روی کودکان پیشدبستانی/کیندرگارتن) کاهش یا تأخیرهای متوسطی را گزارش کرده است.
مرورهای سیستماتیک نیز نشان میدهند که کاهش فرصتهای تعامل اجتماعی، افزایش قرارگیری در معرض صفحهنمایش و اختلالات در مراقبتهای بهداشتی/غربالگری باعث شدهاند برخی کودکان در مراحل حیاتی رشد عقب بمانند. اما مطالعات نتایجِ طولانیمدت را هنوز با احتیاط گزارش میکنند و بعضی از تغییرات متوسط و قابل بازگشت با مداخلات توصیف شدهاند.
ریشههای افزایش تاخیر تکاملی در کودکان دوران کرونا
- کاهش تعاملات رو در رو و فرصتهای بازی گروهی (مهد، پارک، دیدار با همسالان).
- افزایش زمان استفاده از تلویزیون/تبلت/موبایل (screen time) و جایگزینی تعامل انسانی با محتواهای غیرفعال. مطالعات و رهنمودهای جامعهٔ تخصصی کودکان نسبت به خطرات زمان زیاد صفحهنمایش در کودکان زیر ۵ سال هشدار دادهاند.
- اختلال در خدمات بهداشتی و غربالگریهای دورهای.
- در برخی موارد: عفونت مادر در بارداری (از جمله کووید) میتواند با ریسکهای نورودولوژیک همراه باشد. شواهد جدیدی هم در این زمینه در Washington Post منتشر شده که نیاز به بررسی بیشتر دارد ولی بروندادهای احتمالی را نباید نادیده گرفت.
چه زمانی باید نگران شد
براساس توصیههای CDC و منابع علمی:
تا ۲ سال: اگر کودک هنوز جملات کوتاه (دو تا سه کلمهای) را نمیسازد یا کمتر از ~۵۰–۱۰۰ واژه ندارد، نیاز به ارزیابی گفتار دارد.
هر زمان که کودک مهارتی را از دست بدهد یا اصلاً هیچ پیشرفتی نداشته باشد، باید سریعاً اقدام شود.
نشانههای شبه اوتیسم (کمتوجهی به تعامل اجتماعی، تماس چشمی ضعیف، بازی تکراری) نیاز به ارزیابی جامع برای اوتیسم و سایر اختلالات دارد، اما «نشانهٔ شبهه اوتیسم» ممکن است ناشی از محرومیت اجتماعی و زبانی کمتحریک هم باشد و لزوماً اوتیسم ثابت را نشان نمیدهد. بنابراین ارزیابی تخصصی لازم است.
چه باید کرد؟
غربالگری ابتدایی در منزل: والدین از چکلیستهای CDC / AAP برای نقاط عطف استفاده کنند. اگر نگرانی هست، به پزشک اطفال مراجعه کنند. (CDC)
غربالگری رسمی در کلینیک: ابزارهای استاندارد (مثل ASQ, M-CHAT برای اوتیسم در زمان مناسب، و ابزارهای گفتار/زبان). AAP توصیه به غربالگری رشد در ویزیتهای ۹، ۱۸ و ۳۰ ماهه و غربالگری اوتیسم در ۱۸ و ۲۴ ماه (یا هر زمان نگرانی باشد) دارد. (CDC)
ارجاع به خدمات مداخله زودهنگام: در صورت نتایج غیرطبیعی، ارجاعات به گفتاردرمانی، کاردرمانی/توانبخشی، روانشناس/روانپزشک کودک، و برنامههای مداخلات زودهنگام لازم است.
اثربخشی مداخلات زودهنگام
مرورهای سیستماتیک و مطالعات کنترلشده نشان دادهاند که مداخلات زودهنگام (گفتاردرمانی، کاردرمانی، آموزش والد محور، برنامههای توسعهٔ زبانی) موجب بهبود مهارتهای زبان، اجتماع و خوداتکایی میشوند؛ هرچه مداخله زودتر و هدفمندتر باشد، نتایج بهتر است. بنابراین «درمانهای سنتی قدیمی» یا امید به «خودبهخودیِ کامل» جایگزین مناسبی برای مداخلهٔ تخصصی نیست.
کارهایی که والدین میتوانند همین امروز انجام دهند
دیجیتال را کم کنید، کیفیت تعامل را بالا ببرید: برای کودکان زیر ۲ سال اساساً از نمایش ویدئوهای غیرتعامل اجتناب کنید؛ برای ۲–۵ سال محدود به برنامههای همراه والد و نهایتاً حدود ۱ ساعت روزانه برای محتوای آموزشی با همراهی بزرگسال.
بازی گفتگومحور: زیاد با کودک حرف بزنید، نامگذاری اشیاء، توصیف اعمال روزمره و پرسیدن سوالات ساده (حتی اگر جواب ندهد).
قرار گرفتن در گروه همسالان: مهد پیشدبستانی، بازیهای گروهی، پارک و دعوت از همسالان حتی بازیهای کوتاه روزانه، فرصتهای زبانی و اجتماعی را افزایش میدهد.
اگر تا ۲ سال جملهٔ کوتاه ندارد: فوراً ارزیابی گفتار و ارجاع به متخصص. (این یک آستانهٔ عملی است که CDC/AAP هم تأکید کردهاند.)
مراقب «مداخلات غیرعلمی» باشید: روشهای فاقد پشتوانهٔ علمی (مثلاً داروها/دعاها/تمرینهای ادعاشدهٔ معجزهآسا یا صرفاً «مادربزرگدرمانی» بدون ساختار) را جایگزین خدمات تخصصی نکنید.
حمایت والدین: آموزش والد محور (parent coaching) که توسط گفتاردرمان یا کاردرمان ارائه میشود، اثربخشی بالایی دارد.
تفاوت تاخیر زبانی ناشی از کمبود تعامل با اوتیسم
بعضی وقتها بچهای که زیاد با دیگران حرف نزده یا بازی گروهی نکرده، ممکن است رفتارهایی شبیه بچههای اوتیسم داشته باشد: کمتر با دیگران ارتباط میگیرد، به صدا کردن اسمش جواب نمیدهد یا حرکات تکراری ساده انجام میدهد.
فرق اصلی این است که اگر به این بچهها آموزش و بازیهای گروهی بدهیم، معمولاً سریع پیشرفت میکنند. اما اوتیسم یک مشکل پایدارتر است و نیاز به ارزیابی و برنامه درمانی تخصصی دارد.
پس همیشه لازم است یک متخصص کودک بررسی کند تا بفهمیم مشکل واقعی چیست.
پیام شما به ما