یادتان میآید در کودکی یک چیزی بود که هیچوقت حاضر نبودید از آن دل بکنید؟ پتو، عروسک یا یک پیراهن که بوی خانه یا مادر را میداد؟ بسیاری از والدین همین خاطره را دارند و امروز ممکن است فرزندتان همان احساس را نسبت به یک «پتو یا بالش» داشته باشد. پرسش ساده اما مهم این است: این وابستگی از کجا میآید و چهمعنایی دارد؟
باید بگوییم اگر فرزندتان یک پتو یا عروسک را مثل «دوستِ همیشگی» با خودش میبرد، نگران نشوید، این رفتار برای خیلی از خانوادهها آشناست. قبل از اینکه قضاوت کنیم، بهتر است بدانیم این «چسبیدن» چه کارکردی برای کودک دارد و چطور میتواند به رشد او کمک کند.
«ابژهی انتقالی» چیست؟
روانشناس انگلیسی دونالد وینیکات این پدیده را «ابژهی انتقالی» (Transitional Object) نامید: شیای که به کودک احساس امنیت میدهد و به او کمک میکند از وابستگی کامل به والدین به سمت خودآرامسازی و استقلال عاطفی حرکت کند.
در واقع شیای که کودک از آن برای پر کردن شکاف بین «خودِ واقعی» و «جهان خارجی» استفاده میکند؛ شیای که «هم نه کاملاً متعلق به من است و نه کاملاً متعلق به دنیای بیرون» و نقشِ «پل» بین حضورِ والد و فقدان آن را ایفا میکند. این مفهوم پایهای در روانکاوی رشد کودک است.
این وابستگی معمولاً طبیعی و سودمند است؛ مگر آنکه تا سنین بسیار بالاتر ادامه پیدا کند یا با اضطراب شدید همراه باشد. منابع علمی نشان میدهند هم عوامل ژنتیکی و هم محیطی در ایجاد این وابستگی نقش دارند.
همچنین محققان در مطالعهای بر روی ۱۱۰۰ جفت دوقلوی سهساله دریافتند که این اشیا ظاهراً بیجان مانند پتوی کوچک، تکه پارچه یا عروسک کهنه صرفاً وسایل عادی نیستند؛ بلکه بهعنوان پناهگاهی عاطفی برای کودک عمل کرده و کارکردی شبیهِ «مادر جیبی» دارند. در فرایند گذار کودکان از وابستگی کامل به والدین به سوی استقلال، آنها هنوز توانِ مواجهه و مدیریتِ کامل احساس دلتنگی و ترس از تنهایی را نیاموختهاند؛ بنابراین گروهی از کودکان متکی به حضور والدین میشوند، گروهی به خواهر یا برادر و گروهی نیز به یک شی آشنا که خاطرهٔ آغوش گرم والد را تداعی کرده و احساس امنیت فراهم میآورد.
چرا کودک به این شی «میچسبد»؟
نمادگرایی رایحه و تماس: شی معمولاً بوی والد یا خانه را دارد و لمس آن یادآور آغوش والد است؛ این یادآوری عاطفی اضطراب جداشدگی را کاهش میدهد.
مهارت تنظیم هیجان: داشتن یک شی آشنا به کودک اجازه میدهد در شرایط استرس (موقع خواب، در مهد، موقع معاینه پزشکی) خودش را آرام کند و تدریجاً «مامان درونی» یا حس ایمنی درونی را بسازد. این تعامل به رشد خودتنظیمی کمک میکند.
پلهای به سمت استقلال: ابژهی انتقالی «میانبر» عاطفی است که به کودک کمک میکند بدون وابستگی فیزیکی دائم به والد، به محیط بیرون وارد شود. وینیکات این را جزو روند طبیعی رشد دانست.
آیا این نگرانکننده است؟
عموماً نه؛ یک وابستگی سالم: در سنین نوپایی (۲–۳ سالگی) این رفتار معمولاً سالم و کوتاهمدت است و کودکان بهتدریج آن را کنار میگذارند.
نشانههای هشدار: اگر وابستگی شدید تا نوجوانی ادامه یابد، یا کودک در نبود شی دچار اختلال عملکرد شدید (ناتوانی در حضور در مدرسه، اضطراب مکرر که با مداخله بهبود نمییابد) باشد، باید بررسیهای بیشتر روانشناختی انجام شود. پژوهشها نشان دادهاند که استفاده مداوم و روزمره از ابژه در نوجوانی با نشانههایی از سلامت روان نامطلوبتر مرتبط است.
چه نکاتی را والدین باید بدانند؟
خطر خفگی برای نوزادان: سازمانهای بهداشتی (AAP, NHS و نهادهای مشابه) توصیه میکنند که تا پیش از ۱۲ ماهگی (و در برخی توصیهها تا ۱۸ ماه) از گذاشتن پتو یا عروسک شل در فضای خواب نوزاد خودداری شود؛ تخت نوزاد باید بدون وسایل نرم اضافی باشد. برای سنین بالاتر، انتخاب شی امن و بدون قطعات جداشونده و نظافت مرتب مهم است.
انتخاب ایمن: اگر از عروسک استفاده میکنید، مطمئن شوید که دوخت محکمی دارد، قطعات ریز (دکمه، چشمِ عروسک) ندارد و پارچه تنفسپذیر است.
چطور با این وابستگی رفتار کنیم؟
آرامش و پذیرش: شی را بهعنوان «منبع امنیت» کودک بپذیرید؛ تلاش زورکی برای حذف آن معمولاً نتیجه عکس میدهد.
قوانین ایمنی روشن: تا پیش از ۱۲ ماهگی هیچ شی نرم در تخت نگذارید؛ بعد از آن، شی را ایمن کنید (بدون قطعات ریز).
جایگزینی تدریجی در موقعیتهای خاص: اگر لازم است شی در مهد یا موقعیتی نباشد، پیش از رفتن آن را در آغوش بگیرید، بوی والد را با پارچهای دیگر (مثلاً دستمال مخصوص) جایگزین نکنید مگر بهصورت تدریجی و با همراهی. پژوهش نشان میدهد حذف ناگهانی میتواند اضطراب ایجاد کند.
آموزش خودآرامسازی: همزمان با وجود ابژه، به کودک مهارتهای آرامسازی یاد دهید (نفسعمیق ساده، آواز آرام، اجزا/بازیهای آرامشبخش) تا وابستگی تکبعدی به شی کاهش یابد.
اگر شی گم شد یا شسته شد: قبل از تحویل به کودک، بگذارید شی بوی والد را بگیرد (نگه داشتن نزدیک لباس والد)، و اگر نیاز به تعویض است، جایگزینی تدریجی و همزمان با تأیید عاطفی انجام دهید.
پیام شما به ما