روندهای جهانی نشان می‌دهد سطح تستوسترون در مردان جوان طی سال‌های اخیر نزولی بوده است؛ این گزارش عوامل محیطی و سبک‌زندگی (مثل چاقی شکمی، آلودگی، پلاستیک‌ها، کم‌خوابی و استرس) را که به‌طور فزاینده‌ای شایع شده‌اند مشخص می‌کند. ما ۱۰ پدیده مؤثر بر کاهش تستوسترون و ۹ پیامد بالینی و اجتماعیِ مهم آن را با استناد به شواهد علمی گردآوری کرده‌ایم و راهکارهای ساده سبک‌زندگی برای کاهش ریسک را پیشنهاد می‌کنیم.

روند کاهش سطح تستوسترون در جمعیت جهانی و مقایسه‌های بین‌المللی

مطالعات گسترده در سطح جهانی نشان می‌دهد که سطح تستوسترون در مردان نوجوان و جوان در حال کاهش است. بر اساس یک مطالعه منتشر شده در سال ۲۰۲۰، میانگین سطح تستوسترون در مردان ۱۵ تا ۳۹ ساله در ایالات متحده، بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۶، حدود ۲۵.۵٪ کاهش یافته است. حتی در میان مردانی با شاخص توده بدنی نرمال، این کاهش حدود ۲۰.۴٪ گزارش شده است [۱]. در ایران نیز اگرچه داده‌های گسترده‌ای در دست نیست، اما نتایج مطالعات محدود نشان می‌دهد که مردان شهرنشین و افرادی که سیگار یا الکل مصرف می‌کنند، به طور میانگین ۲۵٪ سطح تستوسترون کمتری دارند [۲] [۳].

کاهش سطح تستوسترون در مردان جوان فنلاند (گروه سنی ۲۵ تا ۲۹ سال) طی چند دهه اخیر که حتی پس از تنظیم برای شاخص توده بدنی نیز پابرجا مانده است [۴]. در ایران، شیوع کمبود تستوسترون (هیپوگنادیسم) در مردان دیابتی بین ۷ تا ۱۸ درصد گزارش شده است و متوسط سطح تستوسترون مردان جوان حدود ۴۹۰ نانوگرم بر دسیلیتر برآورد شده است [۵].

بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که کاهش سطح تستوسترون در مردان جوان یک پدیده جهانی است که به ویژه در دو دهه اخیر در کشورهای غربی کاملاً مشهود بوده است، هرچند این روند در همه مناطق جهان با شدت یکسان رخ نداده است.

عوامل مؤثر بر کاهش تستوسترون در مردان جوان

۱. افزایش چاقی، به‌ویژه چاقی شکمی

با افزایش سلول‌های چربی، آنزیم آروماتاز فعالیت بیشتری یافته و تستوسترون به استروژن تبدیل می‌شود؛ همچنین مقاومت به انسولین و کاهش پروتئین‌پیوست‌کننده هورمون جنسی (SHBG) محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تستیکولار را سرکوب می‌کند.

مطالعات بزرگ نشان می‌دهد مردان چاق به طور معنی‌داری سطح تستوسترون کل و آزاد پایین‌تری دارند؛ ارتباطِ قوی‌ بین چاقی شکمی و هیپوگونادیسم گزارش شده است [۱].

۲. مواجهه با مواد شیمیایی و ترکیبات پلاستیکی

برخی «مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز» می‌توانند تولید تستوسترون را در سلول‌های لایدیگ کاهش دهند یا متابولیسم هورمون را تغییر دهند. مطالعات اپیدمیولوژیک ارتباط بین نشانگرهای مواجهه (متابولیت‌های فتالات، سطوح BPA در ادرار) و کاهش تستوسترون را گزارش کرده‌اند [۲].

۳. کم‌تحرکی و سبک زندگی نشسته

بی‌تحرکی زمینه‌ساز چاقی، التهاب مزمن خفیف و کاهش حساسیت متابولیک می‌شود که به نوبه خود تولید هورمون را کاهش می‌دهد. مطالعات مشاهده‌ای نشان می‌دهند نشستن طولانی‌مدت با افت نسبت تستوسترون و کاهش کلی تستوسترون مرتبط است؛ ورزش منظم عکس این اثر را نشان می‌دهد [۳].

۴. استرس مزمن روزمره

استرس مزمن موجب افزایش کورتیزول می‌شود که با مکانیسم‌های فیدبک منفی تولید گنادوتروپین و تستوسترون را سرکوب می‌کند. مطالعات انسانی و آزمایش‌های غدد نشان داده‌اند افزایش طولانی‌مدت کورتیزول با کاهش معنی‌دار تستوسترون همراه است [۴].

۵. اختلالات خواب (کاهش کمیت یا کیفیت خواب)

بخش عمده ترشح روزانه تستوسترون در طول خواب رخ می‌دهد؛ کم‌خوابی مستمر این الگوی ترشح را مختل می‌کند. کارآزمایی‌های کوتاه‌مدت در مردان سالم نشان می‌دهد محدودیت خواب به‌سرعت منجر به افت قابل‌توجهی در سطوح تستوسترون می‌شود [۵].

۶. رژیم غذایی ناسالم (قند و چربی‌های نامناسب)

مصرف بالای شکر ساده و چربی‌های ناسالم موجب مقاومت به انسولین، التهاب و افزایش چاقی مرکزی می‌شود که همه آنها به کاهش تستوسترون منجر می‌گردد. داده‌های بزرگ جمعیتی (مثلاً تحلیل‌های مرتبط با مصرف نوشیدنی‌های قندی) افزایش خطر سطوح پایین تستوسترون را نشان می‌دهند [۶].

۷. مصرف الکل، سیگار و مواد مخدر (مخصوصاً اپیوئیدها)

مشروبات الکلی و برخی داروها به سلول‌های تولیدکنندهٔ تستوسترون آسیب می‌زنند؛ اپیوئیدها محور هیپوتالاموس-هیپوفیز را سرکوب می‌کنند. مصرف مزمن اپیوئیدها با شیوع بالای هیپوگونادیسم همراه است؛ الکل مزمن نیز اثرات منفی طولانی‌مدت دارد [۷].

۸. مصرف بی‌رویه هورمون‌های مردانه (تستوسترون خارجی/آنابولیک)

ورود تستوسترون برون‌زاد باعث بازخورد منفی و کاهش ترشح LH و نهایتاً کاهش تولید درون‌زاد تستوسترون و اختلال در باروری می‌شود. گزارش‌های کلینیکی و مطالعات ورزشکاران نشان می‌دهند مصرف خودسرانه هورمون در بلندمدت تولید طبیعی هورمون را سرکوب می‌کند [۸].

۹. بیماری‌های مزمن (دیابت، بیماری کلیوی، کبد چرب و...)

التهابات سیستمیک، نارسایی ارگان‌ها و داروهای همراه می‌توانند تولید هورمون و متابولیسم آن را مختل کنند.

مطالعات نشان می‌دهد مردان با بیماری مزمن احتمال بیشتری برای تستوسترون پایین دارند؛ این رابطه در جوانان نیز مشاهده شده است [۹].

۱۰. آلودگی هوا و ذرات معلق

آلودگی موجب استرس اکسیداتیو و التهاب سیستمیک شده و می‌تواند بر تولید هورمون مؤثر باشد. بررسی‌های جمعیتی در کشورهایی با آلودگی بالا همبستگی بین غلظت PM و کاهش مختصر تا متوسط تستوسترون را نشان داده‌اند [۱۰].

پیامدهای کاهش تستوسترون: از شایع‌ترین تا مهم‌ترین

فهرست زیر بر اساس ترکیبی از فراوانی گزارش‌شده در مطالعات انسانی و اهمیت بالینی عوارض مرتب شده است. تمرکز بر مردان جوان است؛ در مواردی که داده جوانان کم است، شواهد کلی مردان نیز لحاظ شده است.

۱. اختلالات جنسی: کاهش میل جنسی (لیبیدو) و اختلال نعوظ

کاهش تستوسترون کلاسیکاً با کاهش میل جنسی و در بسیاری موارد با مشکلات نعوظ همراه است؛ این عارضه زودتر و آشکارتر از بسیاری علائم دیگر ظاهر می‌شود و بیشترین تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی جنسی و زوجیتی دارد [۱۱]. تستوسترون مستقیماً میل جنسی را تنظیم می‌کند و همچنین از طریق اثرات مرکزی و محیطی (حسّاسیت بافت‌های جنسی) عمل می‌نماید.

۲. کاهش انرژی، خستگی مزمن و اختلال در انگیزه/فعالیت روزمره خیلی شایع

احساس خستگی، کاهش توان کار روزانه و کاهش انگیزه از نخستین گزارش‌های مردان با تستوسترون پایین است؛ این مورد به‌سرعت روی عملکرد شغلی و تحصیلی تاثیر می‌گذارد [۱۲].

اثرات متابولیک و مرکزی تستوسترون روی سیکل‌های انرژی و مرکز پاداش مغزی است.

۳. اختلالات خلقی: افسردگی، اضطراب، نوسانات خلقی

کاهش تستوسترون با افزایش شیوع علائم افسردگی و کاهش انگیزش مرتبط است؛ مکانیسم‌ها شامل تغییر در انتقال‌دهنده‌های عصبی (دوپامین، سروتونین) و اثرات نوروتروفیک است [۱۳]. مطالعات انسانی و برخی شواهد حیوانی از این رابطه پشتیبانی می‌کنند. افسردگی در جوانان می‌تواند منشاء چندعاملی داشته باشد؛ در موادی از قبیل کمبود تستوسترون هم باید بررسی شود.

۴. تغییرات شناختی: کاهش تمرکز، اختلال حافظه، کاهش کارایی شناختی

گزارش‌ها حاکی از کاهش توانایی تمرکز و برخی جنبه‌های حافظه در افراد دارای تستوسترون پایین است؛ این اثر در برخی مطالعات با بهبود نسبی پس از درمان هورمونی هم قابل برگشت گزارش شده است [۱۴].

تأثیر تستوسترون بر مسیرهای سیناپسی و نورون‌های حافظه و تصمیم‌گیری.

۵. تغییرات ترکیب بدنی: کاهش توده عضلانی و افزایش چربی (به‌ویژه چربی شکمی)

کاهش تستوسترون با کاهش سنتز پروتئین عضلانی، کاهش قدرت و افزایش ذخایر چربی مرکزی همراه است و این روند می‌تواند خود به عاملی بازخوردی برای کاهش بیشتر هورمون تبدیل شود [۱۵]. نقش آنابولیک تستوسترون در حفظ توده عضلانی و تنظیم متابولیسم چربی.

۶. اختلالات متابولیک و افزایش خطر سندرم متابولیک/دیابت و بیماری‌های قلبی-عروقی

ارتباط بین تستوسترون پایین و مقاومت به انسولین، چاقی مرکزی و در نتیجه افزایش خطر بیماری قلبی و دیابت در مطالعات نشان داده شده است؛ این اثر در طولانی‌مدت پیامدهای درمانی و پیشگیری دارد [۱۶]. تاثیرات سیستمیک تستوسترون بر حساسیت انسولینی، توزیع چربی و پروفایل لیپیدی.

۷. کاهش تراکم استخوان، پوکی استخوان و افزایش خطر شکستگی

تستوسترون برای سلامت استخوان‌ها حیاتی است؛ کاهش طولانی‌مدت آن می‌تواند موجب کاهش تراکم استخوانی و افزایش شکنندگی شود. خطر شکستگی، هرچند در جوانان نادر است، اما در صورت ادامهٔ کمبود در میانسالی افزایش می‌یابد [۱۷]. تستوسترون اثرات مستقیم و از طریق تولید استروژن (آروماتیزاسیون) در حفظ توده استخوان دارد.

۸. فردگرایی روانی-اجتماعی: کاهش اعتماد به نفس، کناره‌گیری اجتماعی

مجموعه علائم جسمی و روانی می‌تواند به کاهش خودپنداره و کاهش مشارکت اجتماعی منجر شود؛ این پیامدها به‌خصوص در جوانان می‌تواند تأثیرات بلندمدتی بر مسیر شغلی و روابط بین‌فردی داشته باشد [۱۸]. ترکیب علائم جنسی، خستگی و خلقی که روی هویت و عملکرد اجتماعی اثر می‌گذارد.

۹. رفتارهای پرخطر و سوءمصرف مواد

برخی فرضیات زیستی-روانی پیشنهاد می‌کنند تغییر در سیستم دوپامین می‌تواند گرایش به رفتارهای پاداش‌جویانه را افزایش دهد؛ با این حال شواهد انسانی مستقیم که کاهش تستوسترون را به‌عنوان علت اصلی افزایش سوءمصرف مواد معرفی کند محدود و متناقض است [۱۹].

به‌ نظر می‌رسد ارتباط دوطرفه و پیچیده‌ای بین سلامت روانی، تستوسترون و رفتارهای پرخطر وجود دارد و نباید صرفاً رابطه علی مستقیم فرض شود.

فهرست منابع

۱.       TRENDS IN SERUM TESTOSTERONE LEVELS AMONG ADOLESCENT AND YOUNG ADULT MEN IN THE UNITED STATES

۲.       Serum variations of anti-mullerian hormone and total testosterone with aging in healthy adult Iranian men: A population-based study

۳.       STUDIES OF TESTOSTERONE LEVEL IN SIX POPULATIONS OF IRAN

۴. A cohort effect on serum testosterone levels in Finnish men. ۲۰۱۳.

۵. The prevalence of hypogonadism in diabetic men in Isfahan Endocrine and Metabolism Research Center, Isfahan, Iran

۶. Obesity / abdominal obesity

Body weight loss reverts obesity-associated hypogonadotropic hypogonadism: a systematic review and meta-analysis.

Lowered testosterone in male obesity: mechanisms, morbidity and management.

۷. Chemical/plastic exposures

hthalates and Sex Steroid Hormones Among Men From NHANES, ۲۰۱۳

۸.     Sedentary lifestyle

  Exercise, Training, and the Hypothalamic–Pituitary–Gonadal Axis in Men and

۹.   Chronic psychosocial stress

Stress-Induced Cortisol Release Depresses The Secretion of Testosterone in

۱۰. Unhealthy diet (high sugar, unhealthy fats)

Sugar-sweetened beverage intake and serum testosterone levels in adult