آمریکا می‌گوید غذا و دارو از تحریم معاف‌اند. اما واقعیت میدانی چیز دیگری‌ست. شبکه‌ای از ترس، جریمه و تهدید، کاری کرده که حتی معاملات مجاز، متوقف شوند. به این پدیده، در حقوق بین‌الملل می‌گویند: Over-Compliance؛ یعنی خود تحریمی بیش از حد. مفهومی که به‌وضوح در رفتار بانک‌ها، شرکت‌های دارویی، بیمه‌گرها و حمل‌ونقل بین‌المللی دیده می‌شود. این بازیگران اقتصادی، حتی زمانی که معامله‌ای قانونی و معاف از تحریم باشد، صرفاً به دلیل ترس از جریمه‌های آمریکا، از هرگونه همکاری عقب می‌کشند.

 نتیجه این ترس بی‌صدا، کشنده است: اقلامی مانند دارو و تجهیزات پزشکی که طبق ادعای آمریکا «معاف از تحریم» هستند، در عمل به دست بیماران نمی‌رسند. جان انسان‌ها، قربانی فضایی می‌شود که نه از طریق قانون، بلکه از طریق اثر روانی تحریم‌ها شکل‌گرفته است.

 تحریم‌های آمریکا علیه ایران فقط یک‌لایه ندارند. بازی اصلی، دقیق‌تر و پیچیده‌تر از آن است که روی کاغذ دیده می‌شود. ساختار تحریمی آمریکا دو سطح دارد: 

 تحریم‌های اولیه که نهادهای ایرانی را مستقیماً هدف قرار می‌دهند  

 تحریم‌های ثانویه که سراغ هر شرکت یا بانک غیرآمریکایی می‌رود که با ایران همکاری داشته باشد.

 پایه قانونی این ابزار چند قانون کلیدی‌ست: 

 ISA (Iran Sanctions Act): از دهه ۹۰ میلادی، به آمریکا اختیار داد تا شرکت‌های خارجی فعال در حوزه انرژی و مالی ایران را هدف تحریم قرار دهد.

 CAATSA – ۲۰۱۷: گستره تحریم‌ها را بیشتر کرد؛ حتی همکاری‌های غیرنظامی با نهادهای تحت تحریم مانند بانک مرکزی یا سپاه را نیز مشمول مجازات دانست.

 پیام واضح است: «اگر با ایران معامله کنی، دسترسی‌ات به بازار آمریکا، سیستم مالی دلاری و شبکه SWIFT را از دست می‌دهی.» و این فقط یک هشدار نیست؛ در عمل هم ایالات متحده بارها با صراحت تهدید کرده که هر شخص یا نهادی که از خطوط قرمز تحریم عبور کند، با جریمه‌های سنگین روبه‌رو خواهد شد. برای مثال، پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، وزارت خزانه‌داری ده‌ها بانک ایرانی را وارد لیست سیاه SDN کرد و هشدار داد که هرگونه تراکنش با این بانک‌ها، حتی اگر قانونی باشد، شرکت طرف مقابل را نیز درگیر تحریم خواهد کرد.

 آمریکا به طور رسمی ادعا می‌کند که دارو و غذا از تحریم‌ها معاف‌اند. اما در میدان عمل، چیز دیگری می‌بینیم. داروهایی که باید نجات‌بخش جان بیماران باشند، در گمرک می‌مانند یا اصلاً به مقصد نمی‌رسند.  چرا؟

 بانک‌ها نمی‌توانند تراکنش‌های مربوط به خرید دارو را پردازش کنند، چون بانک ملت، بانک مرکزی و بسیاری از بانک‌های دیگر ایران تحت تحریم‌اند.

 شرکت‌های بیمه بین‌المللی حاضر نیستند محموله‌هایی را که مقصدشان ایران است، بیمه کنند.

 باربری‌های بزرگ جهان، ایران را از لیست خدمات خود کنار گذاشته‌اند.

 یعنی حتی اگر داروسازی‌ای در اروپا یا آسیا حاضر به فروش باشد، هیچ‌کدام از اجزای زنجیره لجستیک حاضر به همکاری نیستند. به زبان ساده: معامله قانونی، ولی غیرممکن.

 مقامات ایرانی بارها اعلام کرده‌اند که تحریم بانکی، به‌تنهایی، واردات دارو را فلج کرده است.

 یکی از مسئولان سازمان غذا و دارو گفته بود: «وقتی تراکنش بانکی ممکن نیست، یعنی واردات غذا و دارو قفل است. آمریکایی‌ها می‌گویند ما دارو را تحریم نکرده‌ایم، اما تحریم بانکی یعنی تحریم دارو.»

 وقتی یک بانک یا شرکت میلیاردها دلار جریمه شود، باور دارند درس عبرتی می‌شود برای بقیه. همین اتفاق برای بانک‌ها و شرکت‌هایی افتاده که روزگاری با ایران کار کرده‌اند: 

 ( Commerzbank) آلمان

 سال ۲۰۱۵، به دلیل همکاری مالی با ایران، کوبا و سودان، با جریمه‌ای معادل ۱.۴۵ میلیارد دلار روبه‌رو شد.

 (BNP Paribas) فرانسه

 سال ۲۰۱۴، یکی از سنگین‌ترین جریمه‌های تاریخ را پرداخت کرد: ۹ میلیارد دلار به‌خاطر تسهیل تراکنش‌های دلاری مرتبط با ایران، سودان و کوبا.   نتیجه این تجربه‌ها مشخص است: ازآن‌پس، حتی پروژه‌های کاملاً بشردوستانه هم نتوانستند بانک‌های اروپایی را متقاعد کنند. فضای بی‌اعتمادی و ترس حاکم شد.

 یکی از نمونه‌های بارز این فضا، شرکت سوئدی (Mölnlycke Health Care) است که پانسمان ویژه بیماران EB (پروانه‌ای) را تولید می‌کرد. این شرکت که تا ۲۰۱۸ به ایران صادرات داشت، با تشدید تحریم‌ها عقب نشست. در مارس ۲۰۱۹، در نامه‌ای رسمی به انجمن EB ایران اعلام کرد: «به دلیل تحریم‌های ثانویه آمریکا، فعلاً هیچ‌گونه فعالیتی حتی بشردوستانه با ایران نخواهیم داشت.»

 تحریم، فقط یک فشار سیاسی نیست؛ برای برخی، مرگ بی‌صداست. آمارها، داستان بیماران و تجربه پزشکان نشان می‌دهند که پشت واژه‌های حقوقی و سیاسی، جان انسان‌ها در حال ازدست‌رفتن است.

بیماری EB یا «اپیدرمولیز بولوزا» یک اختلال ژنتیکی است که کوچک‌ترین تماس باعث تاول‌های باز و دردناک در پوست می‌شود. کودکان مبتلا، نیاز به پانسمان‌های خاصی دارند که رطوبت را حفظ کرده، بدون چسبندگی به زخم بچسبند و از جوش‌خوردگی انگشتان و انقباض مفاصل جلوگیری کنند. پانسمان «Mepilex» ساخت شرکت سوئدی Molnlycke، یکی از معدود گزینه‌های مناسب بود و توسط انجمن ایرانی «خانه EB» توزیع می‌شد. اما پس از تشدید تحریم‌ها همکاری خودش را با ایران به طور کامل قطع کرد و به این صورت صادرات پانسمان متوقف شد.

بر اساس گزارش‌های رسمی و بین‌المللی از جمله Al Jazeera، دست‌کم ۲۰ تا ۳۰ کودک جان خود را از دست دادند. برخی بیماران دچار عفونت شدید و قطع عضو شدند. یکی از این موارد، هادی کیخسروی (۲۹ساله) بود که در مصاحبه گفته: «زخم پایم مثل چکیدن آب جوش روی پوست بود... وقتی پانسمان نرسید، زخم عفونت کرد و مجبور شدند پایم را قطع کنند»

تنها اقدام جبرانی، ارسال یک محموله بشردوستانه شامل ۵.۸ تن پانسمان از طرف یونیسف و دولت آلمان در اواخر ۲۰۱۹ بود. اما محموله فقط بخش کوچکی از بیماران را پوشش داد؛ نگرانی از فروش در بازار سیاه بالا رفت؛ و مهم‌تر از همه، جریان تأمین متوقف مانده است.

 تالاسمی، بیماری‌ای‌ست که نیاز به تزریق خون مداوم و داروی دفع آهن دارد. ایران با حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار بیمار تالاسمی، جزو کشورهای با آمار بالا محسوب می‌شود.  اما با توقف صادرات از طرف شرکت سوئیسی (Novartis) و طبق گزارش Financial Times (اوت ۲۰۲۴) از سال  ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۴: بیش از ۱۱۰۰ مرگ ثبت شده.  فقط در سال ۲۰۲۳: ۲۸۰ بیمار جان باختند؛ درحالی‌که پیش از ۲۰۱۸ میانگین مرگ زیر ۳۰ نفر در سال بود.  یونس عرب، رئیس انجمن تالاسمی ایران در مصاحبه‌ای سال ۱۴۰۳ گفت: «سال گذشته فقط ۱۲٪ داروی موردنیاز وارد شد؛ امسال هیچ وارداتی نداشتیم.»

 سه داروی حیاتی برای درمان سرطان کودکان (Pegaspargase، Mercaptopurine، Vinblastine) در مه ۲۰۱۹، طبق گزارش Reuters و بنیاد محک، در هیچ مرکز درمانی ایران در دسترس نبودند. در سال ۲۰۲۵، ژورنال BMC گزارش داد: «تحریم‌ها باعث تأخیر در تشخیص و آغاز درمان شده‌اند؛  کیفیت درمان افت کرده و برخی کودکان به دلیل ورود به مرحله پیشرفته سرطان، درمان‌پذیر نبودند.»

 داروهایی مانند (Valproate و Carbamazepine) برای بیماران صرع حیاتی‌اند. طبق مطالعه‌ای در ژورنال (Epilepsy & Behavior ۲۰۱۹) از میان ۲۴۲ بیمار، ۷۲٪ از مصرف‌کنندگان داروی خارجی دچار کمبود شدید شدند؛  بیماران به داروهای داخلی مقاوم بودند و در بسیاری موارد، کاهش دوز یا تغییر دارو منجر به حملات شدید و آسیب مغزی شد.  دکتر نسبی تهرانی، دبیر انجمن صرع ایران: «برخی بیماران به داروهای داخلی مقاوم‌اند. اما داروهای خارجی نایاب شده‌اند»

 تحریم‌ها تقریباً همه بیماران خاص را هدف گرفته‌اند: 

 ام‌اس (MS): داروهای تعدیل‌کننده (مثل اینترفرون) کمیاب و گران شده‌اند 

 دیابت: انسولین قلمی وارداتی در مقاطع مختلف نایاب شد

 نارسایی کلیه: داروی اریتروپویتین (EPO) با اختلال در واردات مواجه شد

 HIV/AIDS داروهای ضدویروس وارداتی کاهش یافت

 واکسیناسیون: سازمان ملل هشدار داد که قطع زنجیره واردات، برنامه واکسیناسیون کودکان ایران را تهدید می‌کند.

در ژانویه ۲۰۲۰، کانالی به نام SHTA بین آمریکا و سوئیس راه‌اندازی شد. هدف از این کار واردات دارو از طریق بانک BCP و شرکت‌هایی مانند Novartis بود. اما فقط یک معامله آزمایشی انجام شد (سه محموله به ارزش ۲.۳ میلیون یورو) و بعد از آن شرکت‌ها گفتند ریسک بالا است؛  بانک‌ها حاضر نشدند ادامه دهند و بوروکراسی OFAC برای صدور مجوز ۳ تا ۹ ماه طول می‌کشید.

 OHCHR فوریه ۲۰۲۳:

  «تحریم‌های ثانویه باعث شده بسیاری از تراکنش‌های دارویی اصلاً انجام نشوند. بیماران تالاسمی به دلیل نبود دارو، به مرگ زودرس محکوم شده‌اند.»

 ۲۰۱۹  «Human Rights Watch»:

  «تحریم‌های آمریکا به دلیل پیچیدگی مجوزها و ترس بانک‌ها، عملاً دسترسی به دارو را از بین برده‌اند.»

 گزارشگر ویژه سازمان ملل (۲۰۲۰):

  «تحریم‌های ثانویه آمریکا حتی داروهای اورژانسی را از زنجیره خارج کرده‌اند.»

 یونیسف (دسامبر ۲۰۱۹):

 ارسال پانسمان‌های EB از آلمان به ایران تنها بخشی از بیماران را پوشش داد. یونیسف بر لزوم توزیع منصفانه و جلوگیری از بازار سیاه تأکید کرد.

آمریکا مدعی است که غذا و دارو از تحریم‌ها معاف‌اند. مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت، در نوامبر ۲۰۱۹ طی یک نشست خبری رسمی اعلام کرد: «ایالات متحده مجوزهای گسترده‌ای دارد که فروش غذا، دارو و تجهیزات پزشکی به ایران را مجاز می‌سازد. اگر در ایران بحران انسانی وجود دارد، مقصرش حکومت ایران است. تمام.»

اما همین مقام آمریکایی چند ماه قبل از آن، در مصاحبه با برنامه «Face The Nation» شبکه CBS، تأکید کرده بود که تشدید فشار اقتصادی بر مردم ایران بخشی از هدف سیاست تحریمی است: «شرایط برای مردم ایران بسیار سخت‌تر شده و ما مطمئنیم که این فشارها، مردم را به تغییر رفتار رژیم وامی‌دارد.»

همزمان، جان بولتون، مشاور امنیت ملی وقت، نیز در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر ۲۰۱۸، صراحتاً تهدید کرد: «اگر ایران به ما یا متحدانمان آسیبی بزند، بهای سنگینی خواهد پرداخت. قطعاً جهنمی در راه خواهد بود.»

این اظهارات، که گاهی رنگ دیپلماتیک دارند و گاهی آشکارا تهدیدآمیزند، نشان می‌دهند که فشار اقتصادی بر مردم، نه یک پیامد ناخواسته، بلکه بخشی از استراتژی طراحی‌شده‌ی موسوم به فشار حداکثری است. این سیاست، برخلاف ادعاهای رسمی درباره «معافیت دارویی»، عملاً جان بیماران را نشانه رفته است.

حقوقدانان بین‌المللی این رویکرد را «تنبیه جمعی» می‌نامند؛ مفهومی که بر اساس اصول حقوق بشردوستانه بین‌المللی، به‌ویژه کنوانسیون‌های ژنو، صراحتاً ممنوع است.