عزت نفس بهعنوان ارزیابی فرد از ارزش و شایستگی خویش تعریف میشود. این سازه روانشناختی شامل باورها (مثلاً «من فردی لایق هستم») و حالات عاطفی نظیر غرور یا شرم است. مطالعات نشان میدهند که عزت نفس بالا با سلامت روان بهتر، رضایت از زندگی و موفقیت تحصیلی و شغلی رابطه مثبت دارد و بالعکس، عزت نفس پایین با اضطراب، افسردگی و انزوا همراه است. کودکان با عزت نفس قوی در برابر چالشها مقاومتر هستند و بهتر میتوانند با موقعیتهای جدید مواجه شوند.
چرا عزت نفس در کودکان مهم است؟
عزت نفس از سنین پایین، حدود ۵ سالگی، به شکلی پایدار شکل میگیرد. مطالعهای در سال ۲۰۱۵ از دانشگاه واشنگتن نشان داد که کودکان در این سن از طریق ابزارهایی مانند آزمون ضمنی عزت نفس خود را با ویژگیهای مثبت مرتبط میکنند، که نشاندهنده پایههای اولیه عزت نفس است. عزت نفس بالا با سلامت روان بهتر، عملکرد تحصیلی موفقتر و روابط اجتماعی قویتر مرتبط است. در مقابل، عزت نفس پایین میتواند به مشکلات عاطفی (مانند افسردگی) یا رفتاری (مانند پرخاشگری) منجر شود.
طبق مقالات منتشر شده در pubmed، کودکان دارای عزت نفس مناسب کمتر دچار علائم افسردگی و اضطراب میشوند و این یعنی کمک به توسعه سلامت روان آنها، در واقع داشتن عزتنفس، مانند سپری در برابر اضطراب عمل میکند و فرد را در برابر افکار منفی مقاوم میسازد.
از طرفی مطالعهای در نیچر نیز میگوید، بچهها با عزت نفس بالا اعتمادبهنفس بیشتری در تعامل با همسالان و معلمان دارند و در فعالیتهای گروهی و حل مسئله مشارکت بیشتری نشان میدهند.
همچنین جالب است بدانید عزت نفس پایین میتواند خطر گرایش به مصرف مواد مخدر، خودکشی و رفتارهای پرخطر را افزایش دهد. از این رو عزت نفس در کودکان و تلاش برای بهبود آن بسیار حیاتی است.
طبق آمار جدید موسسه NIMH در آمریکا، تقریباً ۴۶% نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ سال حداقل یک مشکل روانی را تجربه میکنند و ۲۱% دچار مشکلات شدید هستند که اغلب شامل اضطراب و افسردگی است و عزتنفس پایین بهصورت مستمر با افزایش ریسک افسردگی و اضطراب رابطه مسقیم دارد.
عوامل تأثیرگذار بر عزت نفس کودک
سبکهای فرزندپروری: والدین با سبک تربیت متفاوت، تاثیر قابلتوجهی روی انگیزه و تجربه فرزند در همه امور دارند. سبکهای سختگیر یا سهلگیر، اغلب با عزتنفس پایینتر، اضطراب یا افسردگی مرتبط هستند. اما والدین حامی، گرم و پاسخگو عزت نفس بالاتری در فرزندان ایجاد میکنند. پژوهشها نشان میدهند فرزندپروری مقتدر با عزت نفس سالم همراه است.
تجارب اولیه رشد: تشویق، بازخورد مثبت و پذیرش اشتباهات، بستری امن برای شکلگیری عزت نفس فراهم میکنند. برعکس، انتقاد مداوم و توقعات غیرواقعبینانه منجر به عزت نفس پایین میشود.
عملکرد تحصیلی و اجتماعی و ورزشی: موفقیت در وظایف تحصیلی و تعاملات مثبت با همسالان به تقویت عزت نفس کمک میکند، درحالیکه شکستهای مکرر یا ردشدن اجتماعی اثر معکوس دارد.
مثلا نوجوانان از طریق ارتقای مهارتهای جدید و دریافت بازخورد مثبت از مربیان و همتیمیها انگیزه و اعتماد به نفس پیدا میکنند. مطالعات نشان میدهند که مشارکت نوجوانان در ورزش باعث افزایش خودکارآمدی (self‑efficacy)، تصویر مثبت از خود (physical self‑concept) و در نتیجه بالا رفتن عزتنفس میشود. همچنین متاآنالیزهای منتشر شده در PubMed نشان میدهند فعالیت بدنی منظم (۲۰–۴۵ دقیقه) به بهبود خلق و کاهش اضطراب و افسردگی کودکان کمک کرده و بستر ارتقای عزت نفس را فراهم میکند.
عزتنفس سالم vs خودشیفتگی
بازخوردی که به تلاش خاص کودک اشاره میکند (مثلاً «خیلی خوب بود که وقت گذاشتی») به رشد عزتنفس کمک میکند، اما تعریف بیشازحد یا بیجا از تواناییهای ذاتی (مثل «تو فوقالعاده باهوشی!») ممکن است منجر به خودشیفتگی شود. مطالعهای در Child Development Perspectives (۲۰۲۰) نشان داده است که بازخوردی متمرکز بر تلاش، عزتنفس واقعی و واقعبینانه ایجاد میکند نه خودبزرگبینی.
همچنین یک متاآنالیز در Journal of Personality and Social Psychology (۲۰۲۱) تأیید کرده که بازخورد بر تلاش (نه تواناییهای ذاتی) باعث افزایش تابآوری افراد، انعطافپذیری در مواجهه با شکست و افزایش حس کنترل در آنها میشود.
طبق آمار جدید موسسه NIMH در آمریکا، تقریباً ۴۶% نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ سال حداقل یک مشکل روانی را تجربه میکنند و ۲۱% دچار مشکلات شدید هستند که اغلب شامل اضطراب و افسردگی است و عزتنفس پایین بهصورت مستمر با افزایش ریسک افسردگی و اضطراب رابطه مسقیم دارد.
چرا تصویر بدن و محدودیت رسانهها مهم است؟
حدود ۱۰ سالگی اگر کودک نسبت به ظاهر خودش ناراضی باشد، احتمال کاهش عزتنفس تا ۱۴ سالگی افزایش پیدا میکند. این نتیجه یک مطالعه در سال ۲۰۱۹ از PMC است که نشان میدهد این موضوع ممکن است رشد روانی را تحت تأثیر قرار دهد.
به طور کلی رسانهها و شبکههای اجتماعی با تصاویر غیرواقعی و فیلترشده باعث مقایسه منفی میشوند. تحقیقها نشان دادهاند که کاهش استفاده از آنها منجر به بهبود تصویر بدن و احساس رضایت از ظاهر میشود.
به عنوان والد ساعات استفادهشان را مشخص کنید. این کار کمک میکند کودک کمتر درگیر مقایسههای آسیبزا شود و به کودک توضیح دهید که اکثر تصاویر بهصورت دیجیتالی ویرایش شدهاند و واقعیت نیستند. این گفتگو، آگاهی رسانهای و مقاومت روانی ایجاد میکند.
چرا حمایت اجتماعی و رابطه با همسالان مهم است؟
مطالعهای در Frontiers in Psychology (۲۰۲۱) بر روی ۴۸۰ نوجوان نشان داد که حمایت اجتماعی از سوی همسالان و معلمان، ابتدا خودباوری تحصیلی (خودکارآمدی آکادمیک) را تقویت کرده و این اعتماد به تواناییها باعث مشارکت بیشتر در مدرسه و افزایش عزتنفس میشود. همچنین، دادههای متنوع دیگر نشان میدهند که این نوع حمایت، با کاهش اضطراب و افسردگی، افزایش تابآوری، آرامش ذهنی و بهبود تصویر ذهنی از خود، همگی باعث تقویت پایدار عزتنفس نوجوانان میگردد.
راهکارهای اثباتشده برای افزایش عزتنفس کودک
اعتماد بیقید و شرط از سوی والدین: تاکید کنید کودک را صرفاً بهخاطر عملکردش دوست دارید چه موفق باشد، چه شکست بخورد. این نوع مهر باعث ایجاد «عزتنفس پایدار» و نه وابسته به نتایج میشود.
تمرکز بر تلاش، نه نتیجه: ستایش تلاش (“خیلی تلاش کردی”) بهجای ستایش نتیجه (“تو خیلی باهوشی”) باعث رشد انگیزه، پشتکار و اعتمادبهنفس میشود.
پذیرش اشتباهات و شکستها: اجازه دهید کودک اشتباه کند و تجربه شکست داشته باشد. این رفتار باعث آموختن و ایمنی هیجانی میشود.
ایجاد احساس امنیت، تعلق و شایستگی: طبق راهنمای HealthyChildren.org، کودک برای داشتن عزتنفس به احساس امنیت، پذیرش، هدف، توانایی، استقلال، مسئولیت و مشارکت نیاز دارد.
واگذاری مسئولیتهای مناسب سن: واگذار کردن امور کوچک مثل مرتب کردن اتاق یا مراقبت از خواهر برادر کوچکتر حس «مفید بودن» را در کودک تقویت میکند.
ایجاد گفتوگوی حمایتی: به کودک گوش دهید، احساسات و افکارش را مورد احترام قرار دهید، و او را در تصمیمگیریهای کوچک دخیل کنید.
مدلسازی خودشفقتی بهجای خودستایش افراطی: از طریق رفتارهای خود، نوع سالمی از عزتنفس را به او بیاموزید، بهویژه قبول خود، مهربانی درونی، آگاهی از احساسات و پذیرش اشتراک انسانی.
پیام شما به ما