فرهنگ، اقتصاد و محیط زیست، ساختار زیست جنسی و خانوادگی را در جهان تغییر داده‌اند و باعث کاهش نرخ باروری شده‌اند. این روند، گرچه جهانی است، اما در ایران نیز با شدت و ویژگی‌های خاصی در جریان است. مطالعات نشان می‌دهد که مسائل مرتبط با مردان، نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش نرخ باروری دارند؛ عاملی که در سیاست‌گذاری‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این گزارش، با بررسی پژوهش‌های اخیر، عوامل مؤثر بر این پدیده را مرور می‌کنیم.

۱. تغییر نگرش فرهنگی نسبت به فرزندآوری

۱.۱ فرزندآوری دیگر یک ضرورت اجتماعی تلقی نمی‌شود، بلکه به انتخابی شخصی و فردی تبدیل شده است.
۱.۲ استقلال مالی زنان و تغییر ارزش‌های اجتماعی، تمایل به فرزندآوری را کاهش داده است.
۱.۳ الگوهای جدید در انتخاب شریک زندگی، فرصت مردان را برای تشکیل خانواده محدود کرده‌اند.
۱.۴ نگرش سنتی مردان درباره مسئولیت تأمین مالی خانواده، در شرایط اقتصادی دشوار، میل به پدری را کاهش می‌دهد.
۱.۵ نبود حمایت‌های اجتماعی گسترده و افزایش طلاق، اشتیاق به تشکیل خانواده‌ای پایدار را کم‌رنگ کرده است.
۱.۶ تمرکز جوانان بر تحصیلات و اشتغال، فرزندآوری را به تعویق انداخته است.

۲. مشکلات اقتصادی و کاهش فرزندآوری

۲.۱ بی‌ثباتی اقتصادی و فشار مالی، انگیزه خانواده‌ها برای فرزندآوری را کاهش داده است.
۲.۲ نابرابری درآمدی، احتمال نداشتن فرزند در میان مردان کم‌درآمد را افزایش داده است.
۲.۳ هزینه‌های سنگین فرزندپروری، امکان برنامه‌ریزی برای فرزندآوری را دشوار کرده است.
۲.۴ کمبود شغل و نبود حمایت‌های دولتی، فشار اقتصادی بر خانواده‌ها را تشدید کرده است.

۳. تأثیرات زیست‌محیطی بر باروری مردان

۳.۱ آلودگی هوا و مواد شیمیایی صنعتی، کیفیت و کمیت اسپرم را کاهش داده‌اند.
۳.۲ گرمای شدید و استفاده مکرر از سونا، به‌ویژه در مشاغل سخت، بر باروری مردان اثر منفی گذاشته است.
۳.۳ شیوع بیماری‌های مرتبط با سیستم تولیدمثلی، به‌ویژه در مناطق آلوده، رو به افزایش است.
۳.۴ سبک زندگی ناسالم، تغذیه نامناسب و تماس با سموم کشاورزی نیز نقش منفی دارند.

۴. چالش‌های خاص مردان در بحران باروری

۴.۱ ناباروری جسمی و کاهش کیفیت اسپرم از دلایل اصلی کاهش نرخ باروری است.
۴.۲ شرایط نامناسب اقتصادی، بیکاری و بی‌ثباتی شغلی، انگیزه ازدواج و فرزندآوری را کاهش می‌دهد.
۴.۳ محدود بودن فرصت‌های اجتماعی برای یافتن شریک مناسب و تغییر نگرش نسبت به مسئولیت خانوادگی، مانع ازدواج می‌شود.
۴.۴ مردان در اغلب سیاست‌گذاری‌های جمعیتی، نادیده گرفته شده‌اند؛ این خلأ برنامه‌ریزی مؤثر را دشوار کرده است.
۴.۵ فشار روانی، اضطراب و نبود خدمات مشاوره‌ای ویژه مردان، سلامت جنسی و روانی آن‌ها را تهدید می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

کاهش نرخ باروری، مسئله‌ای چندوجهی است که فقط با تمرکز بر زنان قابل حل نیست. شواهد علمی نشان می‌دهد مردان نقش مهمی در این پدیده دارند، اما تاکنون در سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌های حمایتی، و گفت‌وگوهای اجتماعی کمتر دیده شده‌اند. سیاست‌های آینده باید با نگاه متوازن‌تری طراحی شوند؛ به‌ویژه در حوزه حمایت از مردان در زمینه اشتغال، سلامت روان و آموزش نقش پدری.

فهرست منابع

۱. موسسه مطالعات جمعیتی ایران، «نگرش‌های نوین نسبت به فرزندآوری»، ۱۴۰۲.

۲. پژوهشکده زنان و خانواده، «تأثیر استقلال مالی زنان بر نرخ باروری»، ۱۴۰۱.

۳. Centre for Population Studies, University of London, “Changing Partner Selection Patterns and Fertility Outcomes,” ۲۰۲۰.

۴. دانشگاه تهران، پایان‌نامه دکترای روانشناسی، «نگرش مردان نسبت به مسئولیت‌های خانوادگی»، ۱۳۹۹.

۵. سازمان بهزیستی کشور، «گزارش وضعیت حمایت‌های اجتماعی از خانواده‌ها»، ۱۴۰۲.

۶. Pew Research Center, “The Impact of Divorce on Fertility Rates,” ۲۰۱۹.

۷. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، «تغییر سبک زندگی و اولویت‌های جوانان»، ۱۴۰۰.

۸. بانک مرکزی ایران، «گزارش وضعیت اقتصادی و تأثیر آن بر خانواده‌ها»، ۱۴۰۲.

۹. OECD, “Income Inequality and Its Effects on Fertility,” ۲۰۲۱.

۱۰. سازمان تأمین اجتماعی، «هزینه‌های تربیت فرزند در ایران»، ۱۳۹۹.

۱۱. International Labour Organization (ILO), “Employment and Family Formation,” ۲۰۲۰.

۱۲. برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP)، «گزارش حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی در ایران»، ۱۴۰۲.

۱۳. سازمان محیط زیست، «آلودگی هوا و سلامت باروری»، ۱۴۰۱.

۱۴. World Health Organization (WHO), “Environmental Factors Affecting Male Fertility,” ۲۰۱۸.

۱۵. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، «افزایش بیماری‌های باروری و عوامل زیست‌محیطی»، ۱۳۹۹.

۱۶. Journal of Men's Health, “Lifestyle Factors and Male Fertility,” ۲۰۱۹.

۱۷. انجمن سم‌شناسی ایران، «تأثیر سموم کشاورزی بر باروری انسان»، ۱۴۰۰.

۱۸. مرکز تحقیقات ناباروری، «ناباروری جسمانی مردان؛ علل و درمان‌ها»، ۱۴۰۲.

۱۹. سازمان آمار و فناوری اطلاعات، «تأثیر بیکاری بر تشکیل خانواده»، ۱۴۰۱.

۲۰. موسسه مطالعات اجتماعی، «فرصت‌های اجتماعی و ازدواج در مردان»، ۱۴۰۰.

۲۱. Pew Research Center, “Men’s Changing Attitudes Toward Fatherhood,” ۲۰۲۱.

۲۲. مرکز مطالعات سیاست‌گذاری جمعیتی، «نقش مردان در سیاست‌های باروری»، ۱۴۰۲.

۲۳. American Psychological Association, “Stress and Male Reproductive Health,” ۲۰۲۰.

۲۴. وزارت بهداشت، «کمبود خدمات مشاوره‌ای برای مردان و پیامدهای آن»، ۱۴۰۰.