در نگاه نخست، زائر خانه خدا را میتوان مسافری دانست که با انگیزهای معنوی، پای در سفری سخت اما الهی گذاشته است؛ اما جایگاه حاجی بسیار فراتر از یک میهمان عادی است. حاجی، «صاحبحق» است؛ و این یعنی دیگران، از میزبانان گرفته تا مدیران اجرایی حج، مکلف به رعایت حقوق او هستند.
حقوق حاجیان را میتوان در سه سطح دستهبندی کرد:
۱. حقوق فردی
این بخش، شامل حق زائر برای ادای مناسک بدون مانع، برخورداری از فضای امن، حق سکوت و خلوت با خدا و حتی نیازهای جسمی مانند دسترسی به آب، غذا و استراحتگاه مناسب است.
۲. حقوق اجتماعی
در این سطح، حفظ کرامت اجتماعی زائر، جلوگیری از تحقیر و تبعیض، ساماندهی عادلانه کاروانها، نظم در توزیع خدمات و احترام متقابل میان زائران و خادمان، اهمیت مییابد.
۳. حقوق حکومتی
مهمترین بخش این ساحت، مسئولیت دولتهای اسلامی (و بهویژه کشور میزبان) در تأمین امنیت مسیر، عدالت در صدور روادید، شفافیت در هزینهها، جلوگیری از سوءاستفادههای سیاسی و مذهبی و تضمین حقوق اقلیتهای مذهبی در حج است.
اکنون به تفصیل به ریشههای قرآنی این حقوق میپردازیم:
یک. تردد آزاد و امنیت همهجانبه
اساسیترین حقی که قرآن کریم برای زائران بیتالله الحرام به رسمیت میشناسد، حق تردد و دسترسی آزاد به مسجدالحرام باشد. کعبه و مسجدالحرام متعلق به همه مسلمانان است و هیچ گروه یا دولتی حق ندارد محدودیتی در دسترسی به این اماکن ایجاد کند. شاهد بر این ادعا، آیه ۲۵ سوره حج است که هر گونه ممانعت از ورود حاجیان به مسجدالحرام را نکوهش میکند: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ...». این آیه، فارغ از مرزبندیهای سیاسی و جغرافیایی امروز، حق زائران برای حضور در بیتاللهالحرام را به مثابۀ یک اصل جهانشمول اسلامی به رسمیت میشناسد.
در سوره حج، آیه ۲۷، خداوند به ابراهیم دستور میدهد: "وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ" (و در میان مردم برای ادای حج بانگ برآور تا پیاده و سوار بر شتر از هر راه دوری به سوی تو آیند). این آیه، حج را سفری آزاد برای همه معرفی میکند، بدون محدودیت جغرافیایی یا سیاسی.
همچنین در سوره مائده، آیه ۲، آمده است: "وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا" (و راهیان بیتالحرام را که جویای فضل و خشنودی پروردگارند، حرمت شکنید). این آیه نیز، بر احترام به آزادی زائران و حق آنان برای حرکت بدون ترس یا مانع تأکید دارد.
دو. حق ایمنی و امنیت
یکی دیگر از بنیادیترین حقوقی که قرآن برای زائران خانه خدا قائل شده، حق امنیت و ایمنی است. خداوند در سوره بقره، آیه ۱۲۵، میفرماید: "وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا" (و هنگامی که آن خانه [کعبه] را برای مردم محل اجتماع و جای امانی قرار دادیم). طبق این این آیه، کعبه و محیط اطرافش باید برای زائران، مکانی امن و جایی باشد که ترس و تهدید رنگ ببازد.
قرآن در جایی دیگر، کلمه "امن" را به صورت مطلق آورده است: "وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا" (آل عمران: ۹۷) که نشان میدهد نه تنها امنیت جانی و مالی، بلکه امنیت روانی و معنوی زائر هم باید تامین شود.
این امنیت چنان گسترده است که حتی، طبق روایات شامل حیوانات حرم و حتی افرادی که در خارج از حرم جرمی مرتکب شده و به حرم پناه آوردهاند (با شرایط خاص) نیز میشود. این مفهوم امنیت، فراتر از تدابیر پلیسی، یک "حرمت" و "قداست" ذاتی برای این مکان و زائران آن قائل است که باید توسط همگان، بهویژه متولیان امر، پاس داشته شود.
این حق، در تاریخ اسلام، ریشهای عمیق دارد. حتی پیش از اسلام، در دوران جاهلیت، ماههای حرام (ذیالقعده، ذیالحجه، محرم و رجب) زمانی برای توقف جنگ و خونریزی بود تا زائران بتوانند بدون دغدغه به طواف خانۀ خدا بپردازند.
سه. حق برائت و اعلام بیزاری از طاغوت
حج تنها یک عبادت فردی نیست؛ بلکه ابعاد اجتماعی و سیاسی مهمی نیز دارد. حق برائت از مشرکان و احیای شعائر الهی یکی از این ابعاد است که ریشه در سنت ابراهیمی دارد. اعلام بیزاری از کفر و شرک و طاغوت، آنگونه که در آیات مربوط به برائت (مانند توبه: ۳) آمده، جزئی از پیام حج است. البته چگونگی اجرای این حق در دنیای معاصر، نیازمند حکمت و مدیریت صحیح است تا به فلسفه اصلی آن که نمایش وحدت و قدرت امت اسلامی در برابر مظاهر شرک و ظلم است، لطمهای وارد نشود.
چهار. حق عبادت بیدغدغه و برابری کامل
آیه "سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ" (حج: ۲۵) صراحتاً بر برابری مقیم و مسافر، شهری و بیابانی، فقیر و غنی، و صاحبمنصب و رعیت در پیشگاه الهی و در بهرهمندی از این مکان مقدس تأکید دارد. حتی اجاره دادن خانههای مکه به حجاج را در صدر اسلام مکروه میدانستند تا این اصل برابری خدشهدار نشود. امروز، این اصل برابری میتواند در مواردی چون تخصیص امکانات، جلوگیری از ایجاد تبعیضهای طبقاتی در ارائه خدمات و تضمین رفتار یکسان با همه زائران، فارغ از ملیت و جایگاه اجتماعیشان، تجلی یابد.
پنج. حق برخورداری از بهداشت، درمان و سلامت
در کنار سلامت معنوی، حق بهداشت و سلامت جسمی زائران نیز مورد تأکید قرآن و سنت است. آیاتی چون "ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ" (حج: ۲۹) که به پاکیزگی و زدودن آلودگیها اشاره دارد، و دستور "أَن طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ" (بقره: ۱۲۵) خطاب به ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، بر لزوم پاکیزگی فردی و محیطی تأکید دارند. این حق، مسئولیت سنگینی را بر دوش متولیان برای فراهم آوردن امکانات بهداشتی، آب سالم، محیط پاکیزه و مراقبتهای پزشکی لازم برای میلیونها زائر قرار میدهد.
شش. حق داشتن «والی حج « (امیرالحاج) یا مدیریت شایسته
این "والی" یا نهاد مدیریتی، مسئولیت اصلی را در تضمین و اجرای تمامی حقوق پیشگفته بر عهده دارد. از ایجاد انسجام و امنیت کاروانها، تعیین راهنمایان، مراعات حال ضعفا، تهیه تدارکات سفر، حل اختلافات، تا آموزش مناسک و فراهم آوردن فرصت کافی برای انجام اعمال، همگی از وظایف اوست. این مفهوم، فراتر از یک شخص، به یک سیستم مدیریتی کارآمد، عادل، آگاه به مسائل شرعی و دارای کفایت اجرایی اشاره دارد که بتواند این کنگره عظیم را با حفظ کرامت و حقوق زائران، به بهترین شکل اداره کند.
جهان اسلام، با بازخوانی منشور حقوق زائران، میتواند حج را به الگویی برای عدالت، همزیستی، و معنویت تبدیل کند. نظاممند شدن این حقوق، از آموزشهای پیش از سفر گرفته تا ارزیابی پس از بازگشت، راهی است برای تبدیل حج به تجربهای متعالی، نه فقط آیینی گذرا.
پیام شما به ما