در ابتدا انسان متوجه آثار زیانبار مواد مخدر در زندگی فردی و اجتماعی نبوده، ولی امروزه آثار تباهکننده و خطرناک آن برای همه بهخوبی نمایان شده است. یکی از تاثیرات سهمگین مواد مخدر بر روی فضایل اخلاقی در ابعاد مختلف زندگی است.

در نیم قرن اخیر، مواد مخدر تنوع و گستردگی همراه با آثار زیانبار فردی و اجتماعی پیدا کرده که در اصطلاح فقه به یکی از موضوعات مستحدثه تبدیل شده است.
آثار مواد مخدر
مواد مخدر ترکیبات شیمیایی هستند که مصرف آنها تغییراتی شیمیایی بر روی سیستم عصبی ایجاد کرده و باعث تغییر هوشیاری و وابستگی میشود. بنابراین پتانسیل ایجاد اعتیاد در فرد مصرف کننده را دارد. اعتیاد نوعی بیماری مغزی مزمن، پیشرونده و عودکننده است. اعتیاد از آن جهت بیماری محسوب میشود که مصرف مواد مخدر، ساختار مغز و نحوه فعالیت آن را تغییر داده و به ایجاد رفتارهایی زیانبار در مصرف کننده منجر میشود. مواد مخدر علاوه بر تاثیر بر عقل و مغز، سستیزا و توهمزا هم هستند که آثار خطرناکی در پی دارند. که برخی از آنها عبارتند از:
مواد مخدر، فرد معتاد را از ذکر و یاد خداوند و بندگى و عبادت باز مىدارد و او را از درون تهى و پوچ و سرگردان و بىهدف میکند
واکنشهای مغز را آهسته میکند، سیستم عصبی بدن را تغییر میدهد، و برخی باعث حالتهایی مثل هذیان میشود. میبینید که مهمترین محل تاثیر مواد مخدر بر مغز است. و از طرفی روی عقل و هوشیاری و سیستم عصبی فرد معتاد تاثیر دارد. استعمال مواد مخدر یکى از مظاهر انحطاط اخلاقى بشر است و باعث فساد جسم و عقل و ایجاد زیانهاى شدید فرهنگى و اقتصادى و اجتماعى مىشود، و جامعه را به سوى گمراهى و تباهى سوق مىدهد.
حرمت استفاده از مواد مخدر
در اسلام ضرررساندن به خود و دیگران موضوعیت دارد و بر اساس آن فقها فتواهایی دادهاند. از آنجایی که از جهت علمی ثابت شده که مصرف مواد مخدر، ضرر فاحش بر روی جسم و عقل انسان دارد و از طرفی باعث ضرررساندن به افراد جامعه اعم از خانواده خود تا اجتماع میشود، پس استفاده از آن حرام میباشد. از دلایل حرمت مسکرات بدست میآید که مسکرات تنها به عنوان مسکربودن حرام نیستند، بلکه علت حرمت آنها آثار و نتایج سوئى است که بر فرد و جامعه از نظر جسمى و روحى مىگذارند. آیتالله بروجردی(ره) در ملاقات با رئیس سازمان جهانى مبارزه با الکل فرمودهاند: «علت حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن آن و زوال عقل است و وقتى عقل زایل شد، تکلیف هم ساقط مىشود و انسان به مرحله حیوانى سقوط مىکند.»(سیدحسن اسعدى، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، قوه قضائیه، 1379، ص84)
آیتالله بروجردی(ره) در ملاقات با رئیس سازمان جهانى مبارزه با الکل فرمودهاند: علت حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن آن و زوال عقل است و وقتى عقل زایل شد، تکلیف هم ساقط مىشود و انسان به مرحله حیوانى سقوط مىکند
و این آثار بهعینه و بلکه شدیدتر در مواد مخدر هم وجود دارد. از این رو استعمال آنها نیز مانند استعمال مسکرات حرام است. مرحوم شهید مطهرى در این باره مىفرماید: «در زمان شارع(وقتی احکام آمد) تریاک و اعتیاد به آن وجود نداشته و ما در ادله نقلیه(روایات) دلیل خاصى درباره تریاک نداریم اما به دلایل حسى و تجربى زیانها و مفاسد اعتیاد به تریاک محرز شده، پس در اینجا با عقل و علم خود به یک ملاک یعنى یک مفسده لازم الاحتراز(دوری کردن) در زمینه تریاک دستیافتهایم. و ما به حکم این که مىدانیم چیزى که براى بشر مضر باشد و مفسده داشته باشد از نظر شرعى حرام است، حکم مىکنیم که اعتیاد به تریاک حرام است و اگر ثابت شود که سیگار سرطانزا است یک مجتهد به حکم عقل حکم مىکند که سیگار شرعا حرام است.(شهید مطهرى، آشنائى با علوم اسلامى، اصول فقه،ج3،ص52) کلمه مخدر در لغت به معناى تخدیرکننده و به وجودآورنده ضعف و سستى است و به مادهاى اطلاق مىشود که باعث کسالت، سستى، از خودبیگانگى، بىتفاوتى و احساس لذت کاذب مىشود و عقل را زایل نموده و قدرت ادراک، آگاهى و تفکر را از انسان مىگیرد و او را از حالت عادى و طبیعى خارج کرده و به مرور باعث پیدایش بیماری خطرناکى به نام اعتیاد در او مىشود. فردى که به بلا و بیمارى اعتیاد مبتلا مىشود و در دام آن گرفتار میآید، دیگر عقل و تفکر بر رفتار و کردارش حاکم نیست و غیرت و تعصب و اعتقادات سالم خود را از دست مىدهد و براى به دستآوردن مواد مخدر حاضر است دستبه هر کارى بزند و حتى به چیزى جز مواد مخدر فکر نمىکند؛ زیرا فرد معتاد یا در حالت خمارى به سر مىبرد و یا در حالت نئشگى و احساس لذت کاذب؛ و در هر دو حالت ذلیل و اسیر مواد مخدر است. مواد مخدر، فرد معتاد را از ذکر و یاد خداوند و بندگى و عبادت باز مىدارد و او را از درون تهى و پوچ و سرگردان و بىهدف مىکند. با توجه به این اثرات سوء، به نظر مىرسد که مواد مخدر و مسکرات در آثار زیانبار، مشترک بوده و داراى یک حکم یعنى حرمت و استفاده نکردن از آن است. احکام شرعى تابع و منبعث از یک سلسله مصالح و مفاسد واقعى است و همه اوامر شرعى ناشى از مصالح لازم الاستیفائى هستند و همه نواهى شرعى از یک مفسده واجب الاحترازى نشات گرفتهاند و حکمتها و مصلحتها و مفسدههاى احکام به گونهاى است که اگر عقل انسانى از آنها آگاهى یابد همان حکمى را مىکند که شرع مقدس کرده است.( برگرفته از آشنائى با علوم اسلامى،مطهری، اصول فقه،ج3،ص51)
از نظر سازمان بهداشت جهانى مواد مخدر، معناى عامى دارد و شامل تمامى مخدرها، محرکها، توهمزاها، آرامبخشها و مسکنها مىشود و الکل در پایینترین طبقه و در ردیف کافئین (قهوه) و نیکوتین قرار دارد
اثبات حکم مواد مخدر مانند مسکرات
در روایاتی علت حرمت مسکرات، آثار زیانبار آنهاست و چون مواد مخدر نیر این آثار زیانبار را دارد مىتوان براى اثبات حرمت مواد مخدر به آنها تمسک کرد. بعضى از این روایات عبارتند از: امام موسی کاظم علیهالسلام میفرماید: خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایجى که دارد حرام نموده، در نتیجه هر چیزى که داراى آثار خمر باشد حکم خمر را دارد و حرام است.(وسائلالشیعه، باب19 از ابواب اشربه محرمه، ج17، حدیث اول) از امام صادق علیهالسلام سؤال شد که چرا خداوند خمر را حرام کرده؟ حضرت فرمودند: خداوند خمر را به علت آثار سوء و فسادى که دارد حرام نموده است.(وسائلالشیعه، باب19 از ابواب اشربه محرمه، ج17، حدیث سوم)
مقایسه مسکرات با مواد مخدر
ممکن است کسى اشکال کند مواد مخدر مسکر نیستند در نتیجه حکم آنها را هم ندارند. و از طرفى دلایلى وجود دارد دال بر این که مسکر به عنوان مسکر حرام است و علت حرمت خمر مسکریت و مستکننده بودن آن است، در نتیجه عنوان مسکریت دخیل در حکم است و تعدى از آن به مواد مخدر نیازمند دلیل است و چنین دلیلى وجود ندارد.(سید محمدباقر صدر، ماوراء الفقه،ج7، صص220- 216) پاسخ این است که مواد مخدر هم داراى مراتبى از سکر و مستی هستند و به همین دلیل مىتوان آنها را از مسکرات محسوب نمود؛ زیرا این مواد نیز همانند مسکرات، موجب نوعى سکر و اختلال حواس و عدم قدرت بر حفظ تعادل و پیدایش نشاط کاذب مىشوند، امروزه از نظر علمى ثابتشده که همه اقسام مواد مخدر بر سلسله اعصاب مرکزى اثر گذاشته و حالت غیر طبیعى و احساسهاى کاذب و بىادراکى براى انسان به وجود میآورند، از نظر سازمان بهداشت جهانى مواد مخدر علاوه بر معناى خاص، معناى عامى نیز دارد و شامل تمامى مخدرها، محرکها، توهمزاها، آرامبخشها و مسکنها مىشود و الکل در پایینترین طبقه و در ردیف کافئین (قهوه) و نیکوتین قرار دارد (سیدحسن اسعدى، پیشین، ص84) و این بیانگر این نکته است که مواد مخدر به معناى خاص آن سکرآورتر و زیانبارتر است و باید به طریق اولى حرام باشد. درست است که مواد مخدر بهعنوان خمر به حساب نمیآیند، چون جامدند، ولى حکم حرمت استعمال و خرید و فروش شامل همه مسکرات مىشود چه مایع باشند و چه جامد. و مواد مخدر هم مسکر هستند. از پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله روایتى نقل شده که: ألا إنَّ كُلَّ مُسكِرٍ حَرامٌ، و كُلَّ مُخَدِّرٍ حَرامٌ، و ما أسكَرَ كثيرهُ حَرامٌ قَليلُهُ، و ما خَمَّرَ العَقلَ فَهُوَ حَرامٌ(کنزالعمال، ح13273)؛ بدانيد هر مست كنندهاى حرام است، هر ماده تخديرگرى حرام است، و آنچه بسيارش مست كند، اندك آن نيز حرام است، و آنچه عقل را زايل مىكند، حرام است. پس این فرمایش رسول خدا صلیاللهعلیهوآله اطلاق دارد و شامل مسکرات جامد هم مىشود.
فردى که به بلا و بیمارى اعتیاد مبتلا مىشود و در دام آن گرفتار میآید، دیگر عقل و تفکر بر رفتار و کردارش حاکم نیست و غیرت و تعصب و اعتقادات سالم خود را از دست مىدهد و براى به دستآوردن مواد مخدر حاضر است دستبه هر کارى بزند
قاعده لاضرر و لاضرار فىالاسلام
این قاعده یکى از مهمترین و بنیادىترین قواعد فقهى است که در بیشتر ابواب فقهى مورد استناد قرار مىگیرد و حتى مستند بسیارى از احکام، فقط همین قاعده است.(مکارم شیرازى، القواعد الفقهیه،ج1،ص28) مرحوم سید ابوالحسن اصفهانى در کتاب وسیلة النجاة و بسیارى از مراجع و فقها با استناد به همین دلیل به حرمت استعمال مواد مخدر حکم نمودهاند. بر اساس این قاعده هر چیزى که ضرر فاحش دارد حرام مىباشد و مشمول آیه شریفه «و لاتلقوا بایدیکم الى التهلکة» است. امام جعفر صادق علیهالسلام مىفرماید: «كُلُّ شَيْءٍ تَكُونُ فِيهِ اَلْمَضَرَّةُ عَلَى اَلْإِنْسَانِ فِي بَدَنِهِ فَحَرَامٌ أَكْلُهُ إِلاَّ فِي حَالِ اَلضَّرُورَةِ» (تحفالعقول، ج۱، ص۳۳۷)؛ هر چیزى که به بدن انسان ضرر برساند، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت. در نتیجه انسان نباید عملی که برایش ضرر فاحش دارد را انجام دهد. امروزه با توجه به تجربیات و کشفیات علمى بشر تردیدى وجود ندارد که برخى از مواد مخدر ضرر شدید و قابل ملاحظهاى از نظر روحى و جسمى بر فرد و جامعه دارند و باعث ورود خسارتهاى شدید اقتصادى و فرهنگى و اجتماعى مىشوند، و متاسفانه همه جوامع انسانى به نحوى با مساله مواد مخدر و آثار زیانبار آن درگیر هستند. بر اساس آیه 195 سوره بقره که میفرماید وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ؛ خود را به مهلکه و خطر در نیفکنید؛ انسان حق ندارد خود را وارد وادی کند که مملو از مضرات فردی و اجتماعی است. تهلکه، به معناى هلاکت و نابودى و شکست است و بر اساس این آیه شریفه، انسان باید از اسباب هلاکت و نابودى بپرهیزد. و برکسی پنهان نیست که استفاده از مواد مخدر از مصادیق بارز هلاکت و نابودی تدریجی است. مواد مخدر، سم خطرناکی است که به تدریج وارد بدن شده و در نهایت نابودی او را در پی دارد. (تفسیر المیزان،ج1، ص64)
مواد مخدّر از دیدگاه مراجع و فقیهان
فقها و علما به دلیل زیانهای جسمی، عقلی، اجتماعی و خانوادگی بسیار مواد مخدّر، آن را تحریم کرده و فتاوایی درباره آن صادر نمودهاند. در این جا به برخی از آنها اشاره میکنیم: آیت الله خامنهای: سؤال1403: استعمال مواد مخدّر از قبيل حشيش، ترياک، هروئين، مورفين، مارى جوانا و... بصورت خوردن، نوشيدن، کشيدن، تزريق و يا شياف، چه حکمى دارد؟ استعمال مواد مخدر و استفاده از آنها با توجه به آثار سوءشان از قبيل ضررهاى شخصى و اجتماعى قابل ملاحظهاى که بر استعمال آنها مترتّب مىشود، حرام است. آیتالله العظمى بروجردى(ره): «همیشه نوشتهام، مقتضى است مسلمین، بلکه تمامى عقلا خود را از این سموم مهلکه نجات دهند.»(سید حسن اسعدى، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، قوه قضائیه، ص91) و در جاى دیگرى گفتهاند: «هر چیزى که عقل را زایل مىکند در اسلام حرام است.»(به نقل از سید حسن اسعدى، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، قوه قضائیه، ص91) امام خمینی: استعمال دخانیات (سیگار، چپق، پیپ، قلیان، تریاک، حشیش، هروئین و غیره) چه حکمی دارد؟(سؤال 9146) استعمال حشیش و هروئین و اعتیاد به تریاک، جایز نیست و در بقیه، بهتر است نکشند. آیت الله فاضل لنکرانى: «استعمال مواد مخدر از این جهت که ضرر مهم بر جسم و جان انسان وارد مىکند و همه امور متعارف و طبیعى فردى و اجتماعى را مختل مىکند و نیز موجب بازداشتن از انجام واجبات و امور دینى است و همینطور به جهت سایر مفاسدى که دارد به هیچ وجه جایز نیست.(سید حسن اسعدى، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، قوه قضائیه، ص93)
انسان نباید عملی که برایش ضرر فاحش دارد را انجام دهد. با توجه به تجربیات و کشفیات علمى بشر تردیدى وجود ندارد که مواد مخدر ضرر شدید و قابل ملاحظهاى از نظر روحى و جسمى بر فرد و جامعه دارند و باعث ورود خسارتهاى شدید اقتصادى و فرهنگى و اجتماعى مىشوند
آیت الله مکارم شیرازى: «مواد مخدر به هر شکل و هر صورت، استعمالش حرام است و تمام کسانى هم که دستاندرکار پخش و گسترش آن به هر نحو باشند کار آنها حرام است، معاملاتش نیز قطعا حرام است. کشت مواد مخدر در شرایط فعلى حرام است، همچنین همه دستاندرکاران آن کارهایشان حرام است. و در واقع شبیه آن چیزى است که پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله در باره شراب مىفرماید که خداوند ده طایفه را در رابطه با شراب لعن کرده است یعنى از رحمت خودش دور ساخته، مواد مخدر هم عینا همان است و بلکه بدتر مىباشد، و اگر چنین شرایطى در صدر اسلام بود و آیات قرآن نازل مىشد به یقین آیاتى شدیدتر در باره مواد مخدر نازل مىشد، ولى از اصولى که در فقه اسلامى داریم این حکم به خوبى روشن مىشود. استعمال مواد مخدر از محرمات مسلمه است و ضررهاى مادى و معنوى و اجتماعى و اقتصادى آن بر هیچ عاقلى پوشیده نیست و از همه بدتر این که مواد مخدر به صورت یکى از ابزارهاى مخرب استعمارى در آمده است.»(سید حسن اسعدى، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، قوه قضائیه، ص95) آیت الله صافى گلپایگانى: «ضرر این سموم مهلک و خطرات خانمانسوز آن، براى دین و ایمان و شرف و استقلال و سلامت روح و جسم و همه شؤون جامعه از واضحات است. هر عمل و معامله و حمل و نقلى که موجب سلب مصونیت جامعه اسلامى از خطر ابتلاى افراد به اعتیاد به این سموم گردد مؤکدا حرام است، و نهى از منکر و جلوگیرى از آن علاوه بر این که از وظایف مستقیم حکومت است، بر همگان نیز طبق ضوابط شرعى واجب است و همه باید همآهنگ از این منکر و سایر منکرات که موجب فساد و تباهى اخلاق اسلامى جامعه است جلوگیرى نمایند.»(لطف الله صافى گلپایگانى، جامع الاحکام،ج2، ص187) آیت الله العظمی سیستانی: استعمال تریاک و مشتقات آن و همه مواد مخدر در صورتى که موجب ضرر مهمى باشد حرام است چه ضرر آن ناشى از مصرف زیاد باشد و چه از جهت اعتیاد. بلکه استعمال آن در هیچ حال به احتیاط واجب جایز نیست، مگر این که براى معالجه و مانند آن ضرورى باشد که به مقدار ضرورت استعمال آن مجاز است. آیت الله بهجت: «اعتیاد به مواد مخدّر، حرام است، ضررخیز و مرضآور است. مصرف هروئین و نظایر آن نیز حرام است و اعتیاد به تریاک هم جایز نمیباشد و احتراز (و دوری از آنها) لازم است و غیر از آنها مثل سیگار، بستگی به مراتب ضرر آن دارد؛ یعنی اگر ضرر و زیان قابل توجه داشته باشد حرام خواهد بود.» آیت الله سبحانی: «بنابر فتوای صریح آیة الله العظمی بروجردی که کشیدن تریاک را حرام دانسته اند، من هم آن را حرام می دانم، چرا که هر چیزی که یک نوع تخدیر در آن باشد حرام است. سیگار تخدیر دارد، تریاک، مواد مخدّر است، هروئین مخدّر می باشد و بالاتر از همه، این ضررها عقل را نابود میکند و برای جسم و جان مضرّ میباشد.» بنابر این از آنجاییکه مواد مخدری به نام گل هم شرایط و تاثیراتی مانند دیگر مواد مخدر را بر روی انسان میگذارد، استفادهاش حرام میباشد و استثنایی ندارد.