در نیم قرن اخیر، مواد مخدر تنوع و گستردگی همراه با آثار زیانبار فردی و اجتماعی پیدا کرده که در اصطلاح فقه به یکی از موضوعات مستحدثه تبدیل شده است.

آثار مواد مخدر

مواد مخدر ترکیبات شیمیایی هستند که مصرف آن‌ها تغییراتی شیمیایی بر روی سیستم عصبی ایجاد کرده و باعث تغییر هوشیاری و وابستگی می‌شود. بنابراین پتانسیل ایجاد اعتیاد در فرد مصرف کننده را دارد.

اعتیاد نوعی بیماری مغزی مزمن، پیش‌رونده و عودکننده است. اعتیاد از آن جهت بیماری محسوب می‌شود که مصرف مواد مخدر، ساختار مغز و نحوه فعالیت آن را تغییر داده و به ایجاد رفتارهایی زیانبار در مصرف ‌کننده منجر می‌شود. مواد مخدر علاوه بر تاثیر بر عقل و مغز، سستی‌زا و توهم‌زا هم هستند که آثار خطرناکی در پی دارند. که برخی از آنها عبارتند از:

واکنش‌های مغز را آهسته می‌کند، سیستم عصبی بدن را تغییر می‌دهد، و برخی باعث حالت‌هایی مثل هذیان می‌شود.  

می‌بینید که مهم‌ترین محل تاثیر مواد مخدر بر مغز است. و از طرفی روی عقل و هوشیاری و سیستم عصبی فرد معتاد تاثیر دارد.

استعمال مواد مخدر یکی از مظاهر انحطاط اخلاقی بشر است و باعث فساد جسم و عقل و ایجاد زیان‌های شدید فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی می شود، و جامعه را به سوی گمراهی و تباهی سوق می‏دهد.

حرمت استفاده از مواد مخدر

در اسلام ضرررساندن به خود و دیگران موضوعیت دارد و بر اساس آن فقها فتواهایی داده‌اند. از آنجایی که از جهت علمی ثابت شده که مصرف مواد مخدر، ضرر فاحش بر روی جسم و عقل انسان دارد و از طرفی باعث ضرررساندن به افراد جامعه اعم از خانواده خود تا اجتماع می‌شود، پس استفاده از آن حرام می‌باشد.

از دلایل حرمت مسکرات بدست می‏آید که مسکرات تنها به عنوان مسکربودن حرام نیستند، بلکه علت‏ حرمت آنها آثار و نتایج‏ سوئی است که بر فرد و جامعه از نظر جسمی و روحی می‏گذارند. آیت‌الله بروجردی(ره) در ملاقات با رئیس سازمان جهانی مبارزه با الکل فرموده‏اند: «علت ‏حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن آن و زوال عقل است و وقتی عقل زایل شد، تکلیف هم ساقط می شود و انسان به مرحله حیوانی سقوط می‏کند.»(سیدحسن اسعدی، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، 1379، ص‏84)

و این آثار به‌عینه و بلکه شدیدتر در مواد مخدر هم وجود دارد. از این رو استعمال آنها نیز مانند استعمال مسکرات حرام است.
مرحوم شهید مطهری در این باره می‏فرماید:

«در زمان شارع(وقتی احکام آمد) تریاک و اعتیاد به آن وجود نداشته و ما در ادله نقلیه(روایات) دلیل خاصی درباره تریاک نداریم اما به دلایل حسی و تجربی زیانها و مفاسد اعتیاد به تریاک محرز شده، پس در اینجا با عقل و علم خود به یک ملاک یعنی یک مفسده لازم الاحتراز(دوری کردن) در زمینه تریاک دست‏یافته‏ایم. و ما به حکم این که می‏دانیم چیزی که برای بشر مضر باشد و مفسده داشته باشد از نظر شرعی حرام است‏، حکم می‏کنیم که اعتیاد به تریاک حرام است و اگر ثابت ‏شود که سیگار سرطان‏زا است‏ یک مجتهد به حکم عقل حکم می‏کند که سیگار شرعا حرام است.(شهید مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، اصول فقه،ج‏3،ص‏52)

کلمه مخدر در لغت ‏به معنای تخدیرکننده و به وجودآورنده ضعف و سستی است و به ماده‏ای اطلاق می شود که باعث کسالت، سستی، از خودبیگانگی، بی‏تفاوتی و احساس لذت کاذب می شود و عقل را زایل نموده و قدرت ادراک، آگاهی و تفکر را از انسان می‏گیرد و او را از حالت عادی و طبیعی خارج کرده و به مرور باعث پیدایش بیماری ‏خطرناکی به نام اعتیاد در او می شود.

فردی که به بلا و بیماری اعتیاد مبتلا می شود و در دام آن گرفتار می‏آید، دیگر عقل و تفکر بر رفتار و کردارش حاکم نیست و غیرت و تعصب و اعتقادات سالم خود را از دست می‏دهد و برای به دست‏آوردن مواد مخدر حاضر است دست‏به هر کاری بزند و حتی به چیزی جز مواد مخدر فکر نمی‏کند؛ زیرا فرد معتاد یا در حالت ‏خماری به سر می‏برد و یا در حالت نئشگی و احساس لذت کاذب؛ و در هر دو حالت ذلیل و اسیر مواد مخدر است.

مواد مخدر، فرد معتاد را از ذکر و یاد خداوند و بندگی و عبادت باز می‏دارد و او را از درون تهی و پوچ و سرگردان و بی‏هدف می‏کند. با توجه به این اثرات سوء، به نظر می‏رسد که مواد مخدر و مسکرات در آثار زیانبار، مشترک بوده و دارای یک حکم یعنی حرمت و استفاده نکردن از آن است. احکام شرعی تابع و منبعث از یک سلسله مصالح و مفاسد واقعی است و همه اوامر شرعی ناشی از مصالح لازم الاستیفائی هستند و همه نواهی شرعی از یک مفسده واجب الاحترازی نشات گرفته‏اند و حکمتها و مصلحتها و مفسده‏های احکام به گونه‏ای است که اگر عقل انسانی از آنها آگاهی یابد همان حکمی را می‏کند که شرع مقدس کرده است.( برگرفته از آشنائی با علوم اسلامی،مطهری، اصول فقه،ج‏3،ص‏51)

اثبات حکم مواد مخدر مانند مسکرات

در روایاتی علت ‏حرمت مسکرات، آثار زیانبار آنهاست و چون مواد مخدر نیر این آثار زیانبار را دارد می‏توان برای اثبات حرمت مواد مخدر به آنها تمسک کرد. بعضی از این روایات عبارتند از:

امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌فرماید: خداوند خمر را به خاطر نام آن حرام نکرده بلکه آن را به علت آثار و نتایجی که دارد حرام نموده، در نتیجه هر چیزی که دارای آثار خمر باشد حکم خمر را دارد و حرام است.(وسائل‌الشیعه، باب19 از ابواب اشربه محرمه، ج‏17، حدیث اول)

از امام صادق علیه‌السلام سؤال شد که چرا خداوند خمر را حرام کرده؟ حضرت فرمودند: خداوند خمر را به علت آثار سوء و فسادی که دارد حرام نموده است.(وسائل‌الشیعه، باب19 از ابواب اشربه محرمه، ج‏17، حدیث سوم)

مقایسه مسکرات با مواد مخدر

ممکن است کسی اشکال کند مواد مخدر مسکر نیستند در نتیجه حکم آنها را هم ندارند. و از طرفی دلایلی وجود دارد دال بر این که مسکر به عنوان مسکر حرام است و علت‏ حرمت‏ خمر مسکریت و مست‌کننده بودن آن است، در نتیجه عنوان مسکریت دخیل در حکم است و تعدی از آن به مواد مخدر نیازمند دلیل است و چنین دلیلی وجود ندارد.(سید محمدباقر صدر، ماوراء الفقه،ج‏7، صص‏220- 216)

پاسخ این است که مواد مخدر هم دارای مراتبی از سکر و مستی هستند و به همین دلیل می‏توان آنها را از مسکرات محسوب نمود؛ زیرا این مواد نیز همانند مسکرات، موجب نوعی سکر و اختلال حواس و عدم قدرت بر حفظ تعادل و پیدایش نشاط کاذب می شوند، امروزه از نظر علمی ثابت‏شده که همه اقسام مواد مخدر بر سلسله اعصاب مرکزی اثر گذاشته و حالت غیر طبیعی و احساس‌های کاذب و بی‏ادراکی برای انسان به وجود می‏آورند، از نظر سازمان بهداشت جهانی مواد مخدر علاوه بر معنای خاص، معنای عامی نیز دارد و شامل تمامی مخدرها، محرکها، توهم‏زاها، آرام‏بخشها و مسکنها می شود و الکل در پایین‏ترین طبقه و در ردیف کافئین (قهوه) و نیکوتین قرار دارد(سید حسن اسعدی، پیشین، ص‏84) و این بیانگر این نکته است که مواد مخدر به معنای خاص آن سکرآورتر و زیانبارتر است و باید به طریق اولی حرام باشد.

درست است که مواد مخدر ‌به‌عنوان خمر به حساب نمی‌آیند، چون جامدند، ولی حکم حرمت استعمال و خرید و فروش شامل همه مسکرات می شود چه مایع باشند و چه جامد. و مواد مخدر هم مسکر هستند. از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله روایتی نقل شده که: ألا إنَّ کُلَّ مُسکِرٍ حَرامٌ، و کُلَّ مُخَدِّرٍ حَرامٌ، و ما أسکَرَ کثیرهُ حَرامٌ قَلیلُهُ، و ما خَمَّرَ العَقلَ فَهُوَ حَرامٌ(کنزالعمال، ح13273)؛ بدانید هر مست کننده‌ای حرام است، هر ماده تخدیرگری حرام است، و آنچه بسیارش مست کند، اندک آن نیز حرام است، و آنچه عقل را زایل می‌کند، حرام است.

پس این فرمایش رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله اطلاق دارد و شامل مسکرات جامد هم می شود.آیت‌الله بروجردی(ره) در ملاقات با رئیس سازمان جهانی مبارزه با الکل فرموده‏اند: علت ‏حرام بودن شرب خمر، مسکر بودن آن و زوال عقل است و وقتی عقل زایل شد، تکلیف هم ساقط می شود و انسان به مرحله حیوانی سقوط می‏کند

قاعده لاضرر و لاضرار فی‏الاسلام

این قاعده یکی از مهمترین و بنیادی‏ترین قواعد فقهی است که در بیشتر ابواب فقهی مورد استناد قرار می‏گیرد و حتی مستند بسیاری از احکام، فقط همین قاعده است.(مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه،ج‏1،ص‏28) مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در کتاب وسیلة النجاة و بسیاری از مراجع و فقها با استناد به همین دلیل به حرمت استعمال مواد مخدر حکم نموده‏اند. بر اساس این قاعده هر چیزی که ضرر فاحش دارد حرام می‏باشد و مشمول آیه شریفه «و لاتلقوا بایدیکم الی التهلکة‏» است. امام جعفر صادق علیه‌السلام می‏فرماید: «کُلُّ شَیْءٍ تَکُونُ فِیهِ اَلْمَضَرَّةُ عَلَی اَلْإِنْسَانِ فِی بَدَنِهِ فَحَرَامٌ أَکْلُهُ إِلاَّ فِی حَالِ اَلضَّرُورَةِ» (تحف‌العقول، ج۱، ص۳۳۷)؛ هر چیزی که به بدن انسان ضرر برساند، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت.

در نتیجه انسان نباید عملی که برایش ضرر فاحش دارد را انجام دهد. امروزه با توجه به تجربیات و کشفیات علمی بشر تردیدی وجود ندارد که برخی از مواد مخدر ضرر شدید و قابل ملاحظه‏ای از نظر روحی و جسمی بر فرد و جامعه دارند و باعث ورود خسارت‌های شدید اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی می شوند، و متاسفانه همه جوامع انسانی به نحوی با مساله مواد مخدر و آثار زیانبار آن درگیر هستند. بر اساس آیه 195 سوره بقره که می‌فرماید وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ؛ خود را به مهلکه و خطر در نیفکنید؛ انسان حق ندارد خود را وارد وادی کند که مملو از مضرات فردی و اجتماعی است. تهلکه، به معنای هلاکت و نابودی و شکست است و بر اساس این آیه شریفه، انسان باید از اسباب هلاکت و نابودی بپرهیزد. و برکسی پنهان نیست که استفاده از مواد مخدر از مصادیق بارز هلاکت و نابودی تدریجی است. مواد مخدر، سم خطرناکی است که به تدریج وارد بدن شده و در نهایت نابودی او را در پی دارد. (تفسیر المیزان،ج‏1، ص‏64)

مواد مخدّر از دیدگاه مراجع و فقیهان

فقها و علما به دلیل زیان‌های جسمی، عقلی، اجتماعی و خانوادگی بسیار مواد مخدّر، آن را تحریم کرده و فتاوایی درباره آن صادر نموده‌اند. در این جا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

آیت الله خامنه‌ای: سؤال1403: استعمال مواد مخدّر از قبیل حشیش، تریاک، هروئین، مورفین، ماری جوانا و... بصورت خوردن، نوشیدن، کشیدن، تزریق و یا شیاف، چه حکمی دارد؟

استعمال مواد مخدر و استفاده از آنها با توجه به آثار سوءشان از قبیل ضررهای شخصی و اجتماعی قابل ملاحظه‏ای که بر استعمال آنها مترتّب می شود، حرام است.

آیت‌الله العظمی بروجردی(ره): «همیشه نوشته‏ام، مقتضی است مسلمین، بلکه تمامی عقلا خود را از این سموم مهلکه نجات دهند.»(سید حسن اسعدی، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، ص‏91) و در جای دیگری گفته‌اند: «هر چیزی که عقل را زایل می‏کند در اسلام حرام است.»(به نقل از سید حسن اسعدی، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، ص‏91)

امام خمینی: ‎‏‏‏استعمال دخانیات (سیگار، چپق، پیپ، قلیان، تریاک، حشیش، هروئین و غیره)‏‎ ‎‏چه حکمی دارد؟‏‏‏(سؤال 9146) ‏ 

‏‏ استعمال حشیش و هروئین و اعتیاد به تریاک، جایز نیست و‏‎ ‎‏در بقیه، بهتر است نکشند.‏انسان نباید عملی که برایش ضرر فاحش دارد را انجام دهد. با توجه به تجربیات و کشفیات علمی بشر تردیدی وجود ندارد که مواد مخدر ضرر شدید و قابل ملاحظه‏ای از نظر روحی و جسمی بر فرد و جامعه دارند و باعث ورود خسارت‌های شدید اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی می شوند

‏آیت الله فاضل لنکرانی: «استعمال مواد مخدر از این جهت که ضرر مهم بر جسم و جان انسان وارد می‏کند و همه امور متعارف و طبیعی فردی و اجتماعی را مختل می‏کند و نیز موجب بازداشتن از انجام واجبات و امور دینی است و همینطور به جهت ‏سایر مفاسدی که دارد به هیچ وجه جایز نیست.(سید حسن اسعدی، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، ص‏93)

آیت الله مکارم شیرازی: «مواد مخدر به هر شکل و هر صورت، استعمالش حرام است و تمام کسانی هم که دست‏اندرکار پخش و گسترش آن به هر نحو باشند کار آنها حرام است، معاملاتش نیز قطعا حرام است. کشت مواد مخدر در شرایط فعلی حرام است، همچنین همه دست‏اندرکاران آن کارهایشان حرام است. و در واقع شبیه آن چیزی است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در باره شراب می‏فرماید که خداوند ده طایفه را در رابطه با شراب لعن کرده است ‏یعنی از رحمت ‏خودش دور ساخته، مواد مخدر هم عینا همان است و بلکه بدتر می‏باشد، و اگر چنین شرایطی در صدر اسلام بود و آیات قرآن نازل می‏شد به یقین آیاتی شدیدتر در باره مواد مخدر نازل می‏شد، ولی از اصولی که در فقه اسلامی داریم این حکم به خوبی روشن می شود. استعمال مواد مخدر از محرمات مسلمه است و ضررهای مادی و معنوی و اجتماعی و اقتصادی آن بر هیچ عاقلی پوشیده نیست و از همه بدتر این که مواد مخدر به صورت یکی از ابزارهای مخرب استعماری در آمده است‏.»(سید حسن اسعدی، مجموعه مقالات برگزیده، جلد سوم، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، ص‏95)

آیت الله صافی گلپایگانی: «ضرر این سموم مهلک و خطرات خانمان‌سوز آن، برای دین و ایمان و شرف و استقلال و سلامت روح و جسم و همه شؤون جامعه از واضحات است. هر عمل و معامله و حمل و نقلی که موجب سلب مصونیت جامعه اسلامی از خطر ابتلای افراد به اعتیاد به این سموم گردد مؤکدا حرام است، و نهی از منکر و جلوگیری از آن علاوه بر این که از وظایف مستقیم حکومت است، ‏بر همگان نیز طبق ضوابط شرعی واجب است و همه باید هم‏آهنگ از این منکر و سایر منکرات که موجب فساد و تباهی اخلاق اسلامی جامعه است جلوگیری نمایند.»(لطف الله صافی گلپایگانی، جامع الاحکام،ج‏2، ص‏187)  

آیت الله العظمی سیستانی: استعمال تریاک و مشتقات آن و همه مواد مخدر در صورتی که موجب ضرر مهمی باشد حرام است چه ضرر آن ناشی از مصرف زیاد باشد و چه از جهت اعتیاد. بلکه استعمال آن در هیچ حال به احتیاط واجب جایز نیست، مگر این که برای معالجه و مانند آن ضروری باشد که به مقدار ضرورت استعمال آن مجاز است.

آیت الله بهجت: «اعتیاد به مواد مخدّر، حرام است، ضررخیز و مرض‌آور است. مصرف هروئین و نظایر آن نیز حرام است و اعتیاد به تریاک هم جایز نمی‌باشد و احتراز (و دوری از آنها) لازم است و غیر از آنها مثل سیگار، بستگی به مراتب ضرر آن دارد؛ یعنی اگر ضرر و زیان قابل توجه داشته باشد حرام خواهد بود.»

آیت الله سبحانی: «بنابر فتوای صریح آیة الله العظمی بروجردی که کشیدن تریاک را حرام دانسته اند، من هم آن را حرام می دانم، چرا که هر چیزی که یک نوع تخدیر در آن باشد حرام است. سیگار تخدیر دارد، تریاک، مواد مخدّر است، هروئین مخدّر می باشد و بالاتر از همه، این ضررها عقل را نابود می‌کند و برای جسم و جان مضرّ می‌باشد.»

بنابر این از آنجایی‌که مواد مخدری به نام گل هم شرایط و تاثیراتی مانند دیگر مواد مخدر را بر روی انسان می‌گذارد، استفاده‌اش حرام می‌باشد و استثنایی ندارد.