این روزها کارتون‌ها بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بچه‌ها شده‌اند. خیلی از کودکان صبح را با کارتون شروع می‌کنند و شب هم با آن به خواب می‌روند. والدین هم معمولاً خیالشان راحت است که تماشای کارتون، سرگرمی بی‌خطری است. اما واقعیت این است که همه‌ی کارتون‌ها برای ذهن و روح کودک مناسب نیستند. بعضی از آن‌ها با رنگ‌های تند، صحنه‌های سریع و موسیقی‌های پرهیجان، ذهن کودک را به‌جای آموزش و آرامش، بیش از حد تحریک می‌کنند. در چنین شرایطی، کودک فقط خیره می‌شود، بدون آن‌که چیزی یاد بگیرد.

نشانه‌های هشداردهنده در تصاویر، رنگ‌ها و صداها

همه‌ی کارتون‌هایی که رنگارنگ و پرهیجان‌اند، لزوماً برای بچه‌ها خوب نیستند. بعضی از آن‌ها با وجود ظاهر جذابشان، ذهن کودک را به‌جای آموزش، بیش از حد تحریک می‌کنند. شناخت چند نشانه‌ی ساده می‌تواند به والدین کمک کند تا برنامه‌های نامناسب را تشخیص دهند.

۱- سرعت بسیار بالا در تغییر صحنه

اگر در یک کارتون، تصویرها و موضوع‌ها خیلی سریع عوض می‌شوند، یعنی کودک فرصت کافی برای درک یا فکر کردن ندارد. مغز کودک هنوز توانایی پردازش این حجم از تغییرات را ندارد، به همین دلیل چنین برنامه‌هایی باعث کاهش تمرکز و حواس‌پرتی می‌شوند.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تماشای ویدیوهایی با «ویرایش سریع» می‌تواند بلافاصله باعث افت عملکرد توجه در کودکان شود و حتی مهارت‌های اجرایی آن‌ها را تضعیف کند. این همان حالتی است که والدین بعد از دیدن بعضی کارتون‌ها مثل  Cocomelon متوجه می‌شوند کودکشان بی‌قرارتر یا زود حوصله‌اش سر می‌رود.

از سوی دیگر، گزارش‌های معتبری در سایت Children and Screens نیز حاکی از اثرات منفی بر توجه است. بنابراین اگر کارتونی با سرعت غیرمتعارف در تغییر تصاویر، صحنه‌ها و رنگ‌ها ارائه شود، باید آن را از نظر مناسب بودن برای کودک بررسی کرد.

اگر در یک کارتون، تصویرها و موضوع‌ها خیلی سریع عوض می‌شوند، یعنی کودک فرصت کافی برای درک یا فکر کردن ندارد. مغز کودک هنوز توانایی پردازش این حجم از تغییرات را ندارد، به همین دلیل چنین برنامه‌هایی باعث کاهش تمرکز و حواس‌پرتی می‌شوند.

۲- رنگ‌ها، نورها و موسیقی تحریک‌آمیز

کودکان به رنگ و صدا بسیار حساس‌اند. رنگ‌های خیلی تند و درخشان، نورهای چشمک‌زن و موسیقی‌های تند با ضرب‌آهنگ بالا، ممکن است کودک را هیجان‌زده کنند، اما این هیجان به یادگیری منجر نمی‌شود. در واقع، مغز کودک درگیر هیجان می‌شود و فرصت درک محتوا را از دست می‌دهد. پژوهشی در مجله Frontiers in Psychology (۲۰۲۲) نشان داده که وقتی موسیقی و رنگ بیش از حد محرک باشند، میزان توجه و توانایی یادگیری کودک کاهش می‌یابد.
  در واقع، آنچه مطرح است نه آموزش، بلکه تحریک صرف است.
  تحقیق منتشر شده در Frontiers نیز نشان داده است که وقتی کودکان صرفاً به این نوع تحریک پاسخ دهند، کمتر فرصت دارند که فرآیند آموزش را انجام دهند.

۳- محتوای پرهیجان، داد و بیداد، آشوب، بدون مسیر آموزشی

بعضی از برنامه‌ها پر از فریاد، شوخی‌های بی‌هدف و آشوب هستند. این حجم از هیجانِ بی‌وقفه باعث می‌شود کودک در وضعیت واکنشی بماند، نه در وضعیت یادگیری. در چنین کارتون‌هایی، موضوعات خیلی سریع عوض می‌شوند و کودک فرصت فکر کردن درباره‌ی آنچه دید را ندارد. در نتیجه، چیزی از برنامه یاد نمی‌گیرد و فقط از هیجان ظاهری لذت می‌برد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که تماشای محتوای خشن یا با تغییرات زیاد می‌تواند تمرکز و عملکرد بعدی کودک را کاهش دهد.
  به همین دلیل، برنامه‌ای که عمدتاً پر از هیجان بصری، صدا و تغییر است ولی شامل مسیر آموزشی، ساختار اخلاقی یا تربیتی نیست، می‌تواند نامناسب تلقی شود.

۴- شخصیت‌هایی که رفتار قلدرانه، بی‌ادبی یا تقلیدپذیر دارند

کودکان هرچه می‌بینند، تقلید می‌کنند. وقتی شخصیت‌های کارتون رفتارهای بی‌ادبانه یا قلدرانه انجام می‌دهند و هیچ پیام اصلاحی در داستان وجود ندارد، کودک همان رفتارها را در دنیای واقعی تکرار می‌کند. نظریه یادگیری اجتماعی «آلبرت بندورا» ثابت کرده است که کودکان از مشاهده‌ی الگوها یاد می‌گیرند، نه از نصیحت.
تحقیقات نشان می‌دهد که دیدن مکرر این رفتارها در کارتون‌ها با افزایش پرخاشگری و بی‌احترامی در کودکان ارتباط مستقیم دارد. برای نمونه، کارتون‌هایی مانند Peppa Pig گاهی به دلیل لحن تند یا رفتارهای تقلیدپذیر، مورد نقد والدین قرار گرفته‌اند.

از طرفی مطالعه‌ای  منتشر شده در Frontiers که اثرات کارتون‌های «احساس‌-محور» را بررسی کرده، نشان داده است که تماشای کارتون‌هایی با پیام کمک، همدلی و همکاری، بلافاصله می‌تواند رفتارهای تهاجمی را کاهش دهد.

تأثیرات کلی بر ذهن و رفتار کودک

مشکل اصلی در چنین برنامه‌هایی این است که کودک به جای یادگیری، به حالت «تحریک دائم» می‌رود. مغز او پیوسته درگیر تغییر رنگ، صدا و تصویر است و این الگو به مرور بر رفتار روزمره‌اش هم اثر می‌گذارد؛ تمرکز پایین، عجله در کارها، ناتوانی در صبر کردن و حتی بی‌حوصلگی از جمله پیامدهای رایج هستند.
مطالعات مؤسسه Children and Screens نیز نشان داده‌اند که زمان زیادِ استفاده از نمایشگر در سنین پایین می‌تواند با کاهش ارتباط بین بخش‌های مغزی مرتبط با توجه و زبان همراه باشد.

برنامه‌ای که عمدتاً پر از هیجان بصری، صدا و تغییر است ولی شامل مسیر آموزشی، ساختار اخلاقی یا تربیتی نیست، می‌تواند نامناسب تلقی شود.

راهنمای والدین برای تشخیص و انتخاب

 با توجه به مطالب بالا، این بخش شامل پیشنهادات عملی است برای والدینی که می‌خواهند محتوای تصویریِ سالم‌تر برای فرزندشان انتخاب کنند:

 ۱. بررسی سرعت و ویرایش: اگر کارتون هر چند ثانیه تصویر یا موسیقی‌اش تغییر می‌کند، هیجان‌اش بسیار بالا است؛ این نشانهٔ هشدار است.
  ۲. دقت به رنگ‌ها و نورها: رنگ‌های خیلی پرزرق‌وبرق، نورهای چشمک‌زن، تغییرات شدید روشنایی یا موسیقی‌ای با ضرب‌آهنگ خیلی سریع، برای کودک خردسال ممکن است بیش از حد تحریک باشد.
  ۳. محتوا و شخصیت‌ها: ببینید آیا شخصیت‌ها رفتار قابل تقلید دارند؟ آیا بی‌ادبی، قلدر بودن، مسخره کردن دیگران بدون پیام اصلاح دیده می‌شود؟ آیا برنامه مسیر تربیتی دارد؟
  ۴. زمینهٔ آموزشی یا پیام‌آموزی: آیا کارتون صرفاً هیجان است یا پیام دارد؟ آیا فرصت تامل، پرسش و تعامل برقرار می‌کند؟
  ۵. مدت زمان و فواصل بین نمایش: برنامه‌هایی که زمان بسیار طولانی دارند و کودک را می‌نشینند بدون وقفه، ریسک بیشتری دارند. و همچنین وقتی بعد از برنامه، کودک نمی‌خواهد حرکت کند یا بازی کند، احتمالاً بیش‌تحریک شده است.

 کودکان ما (به‌ویژه زیر ۶ تا ۸ سال) نیاز دارند برنامه‌هایی را تماشا کنند که نه صرفاً جذب‌کننده بصری و صوتی، بلکه معنادار، آرام، و فرصتی برای تفکر و تعامل باشند.

 توصیه می‌شود:

• پیش از اجازه دادن به تماشا، یک قسمت از برنامه را همراه کودک تماشا کنید، و ببینید واکنش کودک چیست.
• بعد از تماشا، با کودک درباره آنچه دیده است گفتگو کنید: «دیدی چه رنگ‌هایی استفاده شده؟ موسیقی چطور بود؟ شخصیت‌ها چه کردند؟ تو بودی چکار می‌کردی؟»
• برنامه‌های پیشنهادی را با مدت زمان محدود قرار دهید، و حتماً بعد از تماشا، بازی آزاد یا فعالیت بدون نمایشگر داشته باشد.
• اگر کودک پس از تماشا علائمی مثل بی‌قراری زیاد، تمرکز ضعیف، رفتار بیش‌فعال از خود نشان داد، ممکن است برنامه برای او خیلی تحریک‌آمیز بوده باشد.