مقتل چیست؟ کتاب روضه یا یک بیانیۀ سیاسی؟
«مقتل» در لغت یعنی جای کشته‌شدن. اما در فرهنگ اسلامی، به متونی گفته می‌شود که چگونگی شهادت شخصیت‌های بزرگ مذهبی را روایت می‌کنند؛ متونی که هم تاریخ هستند، هم سند، هم فریاد. در حقیقت، مقتل‌نگاری، تاریخ‌نگاری تراژیک است؛ بیانیه‌ای بر ضد ظلم و در ستایش مظلومیت.
آغاز مقتل‌نگاری از کوفه
نخستین مقاتل درباره شهادت امام اول شیعیان نوشته شد، نه عاشورا! آثاری چون «مقتل امیرالمؤمنین علیه‌السلام» از نویسندگانی مثل ابوالحسن بکری، نقطه شروع این سنت بودند. با فاجعه کربلا در سال ۶۱ هجری، مقتل‌نگاری رونق گرفت و به ثبت مظلومیت شیعه پرداخت.
ابومخنف؛ پدر مقتل‌نگاری علمی
بی‌تردید، نقطه اوج مقتل‌نگاری با شهادت امام حسین علیه‌السلام رقم خورد. ابومخنف (م. ۱۵۷ ق) با تألیف «مقتل الحسین»، اولین اثر مستقل و روشمند را پدید آورد. او با تکیه بر راویان معتبر و مستندسازی جزئیات، الگویی برای مورخان پس از خود ساخت. اگرچه اصل کتاب او از میان رفته، اما بخش‌های مهمی از آن در تاریخ طبری باقی مانده است.
دورۀ شکوفایی مقتل‌نگاری
قرن سوم و چهارم هجری، اوج شکوفایی مقتل‌نگاری بود. مورخانی چون نصر بن مزاحم و هشام کلبی، با نگاهی مستند و تحلیلی، واقعه کربلا را به دقیق‌ترین شکل ممکن ثبت کردند. بسیاری از این متون متأسفانه از بین رفته‌اند.
افول مقتل‌نگاری و آغاز افسانه‌سازی
قرون هشتم تا دهم هجری، دوران افول مقتل‌نویسی بود. در این دوره، تمرکز از سندیت تاریخی به تهییج عواطف مخاطب منتقل شد. کتاب «روضة الشهداء» اثر کاشفی، شاخص‌ترین نمونه این جریان است که با وجود تأثیر ادبی، زمینه‌ساز ورود برخی نقل‌های ضعیف، غیرمستند و افسانه‌ای به سنت عزاداری شد.
صفویان و تولد مقتل‌های روضه‌ای
با رسمی شدن عزاداری در دوره صفویه، مقاتل احساسی‌تری نگاشته شدند. مقتل‌نگاری به ابزاری برای تهییج عاطفی در مجالس رسمی بدل شد و اغلب آثار این دوره، فاقد استناد تاریخی قوی بودند. مقتل‌هایی چون ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة و محرق القلوب، بیشتر به کار گریه و مصیبت‌خوانی می‌آمدند تا روایت‌گری واقعه.
قاجاریه؛ نثر فاخر و حزن پرشور
در دوره قاجار، اما تلاشی برای احیای اقتدار ادبی مقتل صورت گرفت و آثاری چون قمقام زخّار از فرهاد میرزا و مهیّج الاحزان از ملا محمدحسین یزدی، نوشته شد که تاریخ را با نثری فاخر و بیانی پرشور تلفیق می‌کردند.
مقتل؛ همچنان زنده و بیدار
مقتل فقط تاریخ نیست؛ روایت هویت شیعه است. این متون، زبان مقاومت در برابر ظلم و نماد فریاد عدالت‌خواهی هستند. به همین دلیل، مقتل‌خوانی همواره باری سیاسی-اجتماعی داشته و یادآوری کربلا، به معنای زنده نگه داشتن پیام مبارزه علیه ستم و سلطه در هر عصری است. این است راز تأثیرگذاری عمیق آن.
پیام شما به ما