یکی از مولفه‌های کلیدی در تحکیم خانواده، مدارا در خانواده است. اصطاحا مدارا یعنی ملاطفت و نرمی با مردم و ترک نزاع و دعوا و مجادله با آنان است. (بحارالانوار، ج۶۷، ص۳۷۴) رفق یا مدارا به معنای نرم‌خویی و ظرافت داشتن در کار است و به کسی که نرم‌خویی کند "رفیق" گویند. (العین، ج۵، ص ۱۴۹)

خانواده معنای گسترده‌ای دارد ولی هسته اولیه و اصلی آن عبارت است والدین و فرزندان. گرچه خانواده حلقه‌های زیادی دارد که پدربزرگ و مادربزرگ، عمو و دایی و خاله و عمه و فرزندانشان به آن اضافه می‌شود. (گیدنز، جامعه شناسی، ص ۴۲۴)

اسلام، داناترین مردم را کسی می‌داند که با مردم بیشتر مدارا کند و خوارترین مردم کسی است که به مردم اهانت کند.(بحارالانوار، ج۵۲، ص ۷۵) بعد از ایمان به خداوند، مهمترین رکن عقلانیت، مدارا با مردم است. (بحارالانوار، ج۷۲، ص۵۲)

یکی از موضوعات اساسی در خانواده، موضوع سازگاری و مدارا است که باعث انسجام و قوام بیشتر خانواده می‌شود. در نتیجه سبب افزایش طول عمر و سلامتی اعضا و رضایت در بین افراد خانواده می شود.

خدایا! صدایم را در محضر والدینم آهسته و ملایم گردان. گفتارم را پاکیزه و دلنشین و خوی و خصلتم را نسبت به آنان نرم کن و دلم را به هر دو مهربان ساز

مدارا با اعضای خانواده

رکن اصلی نهاد خانواده پدر و مادر هستند و امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه جایگاه ویژه‌ای برای آنان مشخص فرموده است. که در مواردی به آنها پرداخته می‌شود:

۱- نرم‌خو و خوش‌رفتار با والدین: مدارا با والدین آنقدر اهمیت دارد که حتی بدرفتاری و قصورات آنها با فرزند، مانع از رفق و مدارا با ایشان نمی‌شود. امام در دعای ۲۴ فراز ۵ بیان می‌کند:

اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبِرَّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّؤُوفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَیَّ وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَیْنِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ...؛ خدایا! چنانم قرار ده که از پدر و مادرم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار بترسم و به هر دو همچون مادری مهربان نیکی کنم و اطاعت و نیکوکاری‌ام را به آنان، در نظرم از خواب خواب‌آلوده شیرین‌تر و برای سوز سینه‌ام، از شربت گوارا در ذائقۀ تشنه، خنک‌تر گردان تا خواستۀ هر دو را نسبت به خواستۀ خود بیشتر دوست داشته باشم و خشنودی آن‌ها را بر خشنودی خود پیش اندازم و نیکوکاری ایشان را در حقّ خود، هر چند اندک باشد، زیاد شمارم و نیکوکاری خود را دربارۀ ایشان هر چند بسیار باشد، اندک به حساب آورم.

بر اساس فرمایش امام سجاد علیه‌السلام باید با والدین بصورت خوشایند و با لحن آرام و کلام متین سخن گفت و از عبارات مودبانه استفاده کرد.

وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ حَتَّی أُوثِرَ عَلَی هَوَایَ هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَایَ رِضَاهُمَا وَ أَسْتَکْثِرَ بِرَّهُمَا بِی وَ اِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرّی بِهِمَا وَ اِنْ کَثُرَ.

خدایا! چنانم قرار ده که از پدر و مادرم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار بترسم و به هر دو همچون مادری مهربان نیکی کنم و اطاعت و نیکوکاری‌ام را به آنان، در نظرم از خواب خواب‌آلوده شیرین‌تر و برای سوز سینه‌ام، از شربت گوارا در ذائقۀ تشنه، خنک‌تر گردان تا خواستۀ هر دو را نسبت به خواسته خود بیشتر دوست داشته باشم و خشنودی آن‌ها را بر خشنودی خود پیش اندازم و نیکوکاری ایشان را در حقّ خود، هر چند اندک باشد، زیاد شمارم و نیکوکاری خود را درباره ایشان هر چند بسیار باشد، اندک به حساب آورم.

بر اساس فرمایش امام باید با والدین بصورت خوشایند و با لحن آرام و کلام متین سخن گفتو از عبارات مودبانه استفاده کرد.

امام در فراز ۶ از دعای ۲۴ می‌فرماید: اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِی، وَ أَطِبْ لَهُمَا کَلَامِی ...، وَ عَلَیْهِمَا شَفِیقاً؛ خدایا! صدایم را در محضر آنان آهسته و ملایم گردان. گفتارم را پاکیزه و دلنشین و خوی و خصلتم را نسبت به آنان نرم کن و دلم را به هر دو مهربان ساز و مرا نسبت به هر دو اهل مدارا و نرمش و مهربان و دلسوز گردان.  

بنابراین نرم‌خویی و فروتنی در پیشگاه والدین یکی از جلوه‌های ویژه مدارا با آن دو بزرگوار است.

امام به نکوداشت و زنده نگه‌داشتن یاد والدین در طول شبانه‌روز توصیه دارند. ایشان به دعا در حق ایشان بعد از نماز چنان توصیه می‌کنند که گویا، جزئی از تعقیبات نماز است

۲- یاد والدین در حیات و ممات: امام توصیه می‌فرماید که بصورت مداوم چه در حیات و چه در ممات یاد والدین باشید. این یاد دائمی و همیشگی آنقدر مهم است که امام در ردعای ۲۴ فراز ۱۳ از خداوند درخواست می‌کند: اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِی ذِکْرَهُمَا فِی أَدْبَارِ صَلَوَاتِی، وَ فِی إِنیً مِنْ آنَاءِ لَیْلِی، وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِی؛ خداوندا چنان کن که پس از هر نمازم، و در هر زمان دیگری از شب و در هر ساعتی از روز، یاد ایشان را فراموش نکنم.

امام در این فراز توصیه ویژه به نکوداشت و زنده نگه‌داشتن یاد والدین در طول شبانه‌روز دارند. ایشان به دعا در حق ایشان بعد از نماز چنان توصیه می‌کنند که گویا، جزئی از تعقیبات نماز است.

۳- کمک و یاور همیشگی برای آنها: امام به فرزندان یادآوری می‌کند که در همه حال قدردان زحمات والدین باشند. و ضمن مدارا با آنان، در همه امور و در همه حال یاریگر ایشان باشند. ایشان در دعای ۲۵ فراز ۴ از خداوند درخواست می کند: اللَّهُمَّ اشْدُدْ بِهِمْ عَضُدِی، وَ أَقِمْ بِهِمْ أَوَدِی، ... وَ أَعِنِّی بِهِمْ عَلَی حَاجَتِی؛ خداوندا بازویم را به وجودشان نیرومند، و اختلال امورم را به خاطر آنان اصلاح فرما ... به دست آنان در برآمدن نیازم مرا یاری ده.

۴- مدارای با والدین هنگام دیدن تبعیض با دیگر فرزندان: امام در این شرایط فرزندان را دعوت به مدارا می‌کند و از هرگونه واکنش منفی باز می‌دارد. ایشان در دعای ۲۴ فراز ۹ یادآور می‌شود:

اللَّهُمَّ وَ مَا تَعَدَّیَا عَلَیَّ فِیهِ مِنْ قَوْلٍ، أَوْ أَسْرَفَا عَلَیَّ فِیهِ مِنْ فِعْلٍ، ... تَبِعَتِهِ عَنْهُمَا، ... فَإِنِّی لَا أَتَّهِمُهُمَا عَلَی نَفْسِی، وَ لَا أَسْتَبْطِئُهُمَا فِی بِرّی، وَ لَا أَکْرَهُ مَا تَوَلَّیَاهُ مِنْ أَمْرِی یَا رِبِّ؛ خدایا هر پرخاشگری که در گفتار با من کردند یا هر زیاده‌روی که در رفتار درباره من روا داشتند یا هر حقی را که از من فرو گذاشتند یا هر وظیفه‌ای را که در انجام آن درباره من کوتاهی کردند، من همه اینها را بخشیدم.

۵- مدیریت خشم و افزایش آستانه تحمل درخانواده: وَ حَلِّنِی، بِحِلْیَةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کَظْمِ الغَیْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ (دعای۲۰، فراز ۱۰)؛ خدایا مرا به زیور صالحین و نیکوکاران آراسته گردان و خلعت پارسایی بپوشان تا دادگستر باشم و خشم فرو برم و آتش فتنه را بنشانم.

روش‌های مدارا با والدین

امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه روش‌های توامان مدارا با والدین را اینگونه یادآور می‌شوند: حفظ شخصیت والدین، خوش‌رفتاری، اطاعت، مقدم داشتن خواسته و رضایت آنها بر خود، نیکوکاری بر آنها هر چند کم باشد و بسیار دیدن نیکوکاری آنها بر خود هر چند کم باشد و کم‌دانستن نیکوکاری خود به آنها هر چند بسیار باشد، آهسته و زیبا سخن گفتن، نرم‌خوی و مهربان بودن، رفیق شفیق آنها بودن.

بر اساس فرمایش امام سجاد علیه‌السلام باید با والدین بصورت خوشایند و با لحن آرام و کلام متین سخن گفت و از عبارات مودبانه استفاده کرد

مدارای والدین با فرزندان

شایان ذکر است تربیت اصولی فرزندان، باعث رشد و شکوفایی جسمی و روحی آنان می‌شود. امام در دعای ۲۵ فراز ۵ از خداوند برای تربیت فرزندانش یاری می‌طلبد و بیان می‌کند:

وَ أَعِنِّی عَلَی تَرْبِیَتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ، وَ بِرِّهِمْ؛ خدایا مرا یاری فرما که فرزندانم را ادب کرده و به آنان مهربانی کنم.

مهربانی در کنار تربیت از مصادیق عینی مدارا است که امام در اینجا متذکر می‌شوند.

امام در فراز ۴ دعای ۲۵ می فرماید: اللَّهُمَّ اشْدُدْ بِهِمْ عَضُدِی، ... وَ لَا خَاطِئِینَ؛ خدایا بازویم را بوسیله ایشان سخت گردان... و نه عاق و مخالف و خطاکار.

امام در اینجا به این نکته اشاره دارند که اگر از طرف والدین مدارا نباشد ممکن است فرزندان از کنار والدین پراکنده شوند و یا نافرمانی نمایند.

آثار مثبت مدارا

مدارا آثار مثبت بسیاری دارد. امام در دعای ۲۵ فراز ۱ و ۲ بیان می‌دارند: اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَیَّ بِبَقَاءِ وُلْدِی وَ بِإِصْلَاحِهِمْ لِی وَ بِإِمْتَاعِی بِهِم؛ خدایا! به باقی ماندن فرزندانم و به شایسته نمودنشان برای پیروی از من و به بهره‌مند شدنم در دنیا و آخرت از ایشان، بر من منّت گذار. إِلَهِی امْدُدْ لِی فِی أَعْمَارِهِمْ، ... وَ عَلَی یَدِی أَرْزَاقَهُمْ؛ خدایا! عمر آنان را به سود من طولانی کن و به مدّت زندگی آن‌ها به خاطر من بیفزا و خردسالشان را به نفع من تربیت کن و ناتوانشان را برای من نیرومند ساز و بدن‌ها و آیین‌ها و اخلاقشان را برایم به سلامت دار و به آن‌ها در جان و اعضا و هر کارشان ‌که به آن اهتمام دارم، سلامت همه جانبه عنایت کن؛ و برای من و به دست من، روزی آنان را فراوان فرما.

در فرازهای بسیاری از صحیفه سجادیه، به نقش مدارا در تحکیم نهاد خانواده اشاره شده است. امام بالاترین درجه مدارا را، رفتار انسانی همراه با نرم‌خویی و خوش‌رفتاری و بالابردن آستانه تحمل نسبت به والدین و فرزندان بیان کرده‌اند. سازگاری و مدارا در خانواده نقش بسزایی را در وجود صفا و صمیمیت و پیش‌رونده به سمت کمال را در خانواده ایفا می‌نماید.