این تصویر به‌طور غم‌انگیزی آشناست. تا چند سال پیش دیدن چنین تصاویری شکستن تابوی بزرگی را شامل می‌شد، اما حالا سیگار کشیدن نوجوانان، مخصوصا در فضاهای عمومی و نمایش گذاشتن شبکه‌های اجتماعی، به پدیده‌ای فراگیر تبدیل شده، پدیده‌ای که به نظر می‌رسد بیشتر هم دامن دخترها را گرفته است.

مرگ در دستان نسل جوان

جدیدترین آمار ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت، این فاجعه را تأیید می‌کند: مصرف سیگار میان دختران ۱۳ تا ۱۵ ساله طی سال‌های اخیر ۱۳۳ درصد افزایش یافته است. این بدان معناست که از هر ۵۰ دختر این رده سنی، یکی سیگار می‌کشد. برای پسران نیز وضعیت نگران‌کننده است؛ سن شروع سیگار حالا به ۹ سالگی کاهش یافته و میانگین مصرف روزانه سیگار در کشور به چهار نخ رسیده است. این ارقام نه‌تنها یک فاجعه پزشکی، بلکه هشداری برای فروپاشی اجتماعی و فرهنگی هستند. اگر این روند ادامه یابد، ممکن است نسل آینده با مشکلاتی جدی‌تر از همیشه روبه‌رو شود.

از نظر پزشکی، سیگار در سنین پایین آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بدن وارد می‌کند. مطالعات مختلف نشان داده سیگار کشیدن در دوران نوجوانی خطر هیپرتروفی بطن چپ (ضخیم شدن دیواره قلب) را افزایش می‌دهد و تا ۲۴ سالگی، عملکرد و ساختار قلب به‌شدت مختل می‌شود. این یعنی ما نه‌تنها با یک تهدید کوتاه‌مدت، بلکه با ویرانی بلندمدت سلامتی روبه‌رو هستیم. این‌طور که به نظر می‌رسد، نمی‌توان به سادگی از کنار این مشکلات گذشت. همچنین مطالعه‌ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران گزارش کرده است که ۱۷ درصد از پسران دبیرستانی در پایتخت تجربه سیگار کشیدن روزانه داشته‌اند. البته این آمار در مناطق مختلف تهران متفاوت است که نشان‌دهنده نیاز به تحقیقات بیشتر برای درک دقیق‌تر اوضاع است.

افراد سیگاری؛ ۳ برابر بیشتر مبتلا به افسردگی می‌شوند!

اما آسیب‌های روانی، اجتماعی و به‌ویژه تأثیر رسانه‌ها، شاید پیچیده‌تر و نگران‌کننده‌تر باشند. سیگار کشیدن در میان نوجوانان نه‌تنها سلامت جسمانی، بلکه سلامت روانی و عاطفی این گروه سنی را به مخاطره می‌اندازد. پژوهشی در دانشگاه میشیگان نشان می‌دهد که افراد وابسته به نیکوتین سه برابر بیشتر از غیرسیگاری‌ها در معرض ابتلا به افسردگی عمده قرار دارند. این مطالعه تأکید می‌کند که هرچند بسیاری از افراد به‌دلیل استرس و اضطراب به سیگار پناه می‌برند، اما نیکوتین در بلندمدت باعث کاهش تولید دوپامین و تشدید علائم افسردگی می‌شود. به عبارت دیگر، نیکوتین به‌جای کمک به رفع استرس، به‌تدریج مشکلات روانی را عمیق‌تر می‌کند.

همچنین نیکوتین با تحریک سیستم دوپامین، چرخه‌ای از اعتیاد روانی ایجاد می‌کند که نوجوانان را به‌تدریج از زندگی عادی و سالم دور می‌سازد. تحقیقات دانشگاهی در هلند نشان می‌دهد که افراد سیگاری پس از تجربه حوادث تلخ، مانند فجایع طبیعی یا اجتماعی، با احتمال بیشتری به PTSD و سایر مشکلات روانی دچار می‌شوند. این پژوهش هشدار می‌دهد که هرچند بسیاری از افراد سیگار را راهی برای کاهش استرس می‌دانند، اما نیکوتین در عمل به‌جای کاهش اضطراب، روند بهبود روانی را مختل می‌کند. در واقع، این چرخه پیچیده نیکوتین، نه‌تنها به مشکلات روانی دامن می‌زند، بلکه باعث می‌شود که فرد از حل مشکلات خود باز بماند.

اما چرا نوجوان‌ها به این دام می‌افتند؟

دلایل متعددی، همراه با داده‌های علمی، این گرایش را توضیح می‌دهند:

فشار همسالان

بسیاری از نوجوانان برای پذیرش در گروه‌های دوستان یا به‌عنوان نشانه‌ای از “خفن بودن” (همان‌طور که یک کاربر در پاسخ به توییت اشاره کرده: “الان دیگه بین جمعای خودشون نشونه خفن بودنه”) به سیگار روی می‌آورند. پژوهشی در تهران (۲۰۱۵) نشان داده ۶۳ درصد از سیگاری‌های نوجوان به دلیل فشار یا تشویق همسالان شروع به سیگار کشیدن کرده‌اند. این فشار اجتماعی، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. در دنیای دیجیتال امروز، نوجوانان بیشتر از هر زمان دیگری در معرض الگوهای رفتاری هم‌سن‌وسال‌های خود قرار دارند و این می‌تواند تأثیرات جدی بر رفتارهایشان داشته باشد.

کنجکاوی و تقلید

کنجکاوی برای تجربه چیزی “جدید” یا تقلید از الگوهای اجتماعی مثل اینفلوئنسرها، والدین سیگاری یا حتی تصاویر تبلیغاتی در رسانه‌ها، نوجوانان را به سیگار سوق می‌دهد. مطالعه‌ای از دانشگاه علوم پزشکی مشهد (۲۰۲۳) نشان داده ۳۸ درصد از نوجوانان سیگاری، سیگار را از والدین یا اقوام سیگاری تقلید کرده‌اند. این رفتار اغلب با تبلیغات فریبنده سیگارهای الکترونیکی و قلیان تشدید می‌شود. به‌طور ناخودآگاه، نوجوانان گمان می‌کنند که این محصولات بی‌خطرتر از سیگارهای سنتی هستند، در حالی که تحقیقات نشان می‌دهند این محصولات هم می‌توانند همان آسیب‌های جدی را وارد کنند.

استرس و مشکلات خانوادگی

کودکان و نوجوانانی که با استرس‌های شدید زندگی، از جمله مشکلات خانوادگی، فشارهای تحصیلی، یا احساس ناکافی بودن، مواجه هستند، ممکن است به سمت مصرف سیگار بروند، راه‌حلی که مشکل را تشدید می‌کند. پژوهش‌ها نشان داده که ۴۰٪ از افراد سیگاری دچار مشکلات روانی هستند، درحالی‌که این رقم در میان غیرسیگاری‌ها تنها ۲۰٪ است. این مطالعه تأکید دارد که نیکوتین، به‌جای ایجاد آرامش پایدار، در بلندمدت چرخه‌ای از وابستگی و نوسانات خلقی ایجاد می‌کند که می‌تواند خطر ابتلا به اختلالات روانی را افزایش دهد. این بدان معناست که نوجوانان به‌جای یافتن آرامش در درازمدت، وارد یک مسیر پرخطر از وابستگی به نیکوتین می‌شوند که سلامتی آن‌ها را به خطر می‌اندازد.

تبلیغ سیگار به عنوان «فرهنگ مدرن»

سکوهای مجازی مثل ایکس (توییتر)، اینستاگرام و تیک‌تاک پر از پست‌هایی هستند که سیگار را به‌عنوان بخشی از “سبک زندگی مدرن”، “جذابیت” یا حتی “استقلال” تبلیغ می‌کنند، اتفاقی که متاسفانه در سریال‌های نمایش خانگی نیز دنباله‌دار شده است.

تحقیقات در دانشگاه یورک می‌گویند تبلیغات سیگارهای الکترونیکی در شبکه‌های اجتماعی تأثیر قابل‌توجهی بر رفتارهای مرتبط با ویپینگ در میان جوانان دارد، به‌طوری‌که مواجهه مکرر با این محتواها احتمال آزمایش یا استفاده مداوم از این محصولات را افزایش می‌دهد.  

این مطالعه نشان می‌دهد که ۵۲.۵ درصد از دانش‌آموزان جهان در ماه گذشته با محتوای مرتبط با تنباکو و سیگارهای الکترونیکی در شبکه‌های اجتماعی مواجه شده‌اند، و کسانی که با این محتواها تعامل داشته‌اند (مثل لایک یا اشتراک‌گذاری)، احتمال مصرف این محصولات در آن‌ها سه برابر بیشتر از دیگران است.  

یک مطالعه در سال ۲۰۲۲ نشان داد که ۸۸.۵ درصد از جمعیت ایرانی‌ها (شامل نوجوانان) کاربر رسانه‌های اجتماعی هستند و میانگین زمان استفاده روزانه ۴ ساعت است، پس کافیست هر نفر روزی یکبار به چنین محتواهایی برخورد کند تا از سرکنجکاوی به مصرف سیگار ترغیب شود. ضمن آنکه تبلیغات غیرمستقیم سیگار در این پلتفرم‌ها، اغلب با استفاده از اینفلوئنسرها یا ویدئوهای فراگیر شده به‌عنوان بخشی از فرهنگ “جوانانه” معرفی می‌شوند، در حالی که قوانین محدودکننده تبلیغات دخانیات، به‌ویژه در فضای دیجیتال، به‌طور جدی اجرا نمی‌شوند. این عادی‌سازی رسانه‌ای، همراه با ناکارآمدی نظارت، بحرانی را ایجاد کرده که هر روز گسترده‌تر می‌شود.

سیگارهای الکترونیکی و قلیان نیز با تبلیغات فریبنده‌شان در پلتفرم‌های آنلاین به "ترند" روز تبدیل شده‌اند، در حالی که تحقیقات نشان داده نیکوتین این محصولات مغز در حال رشد را سریع‌تر معتاد می‌کند.    

قانون ۱۰۰ متر همچنان بلاتکلیف

قانون‌گذاری‌ها نیز برای محدود کردن دسترسی نوجوان‌ها به سیگار، اغلب روی کاغذ باقی مانده‌اند. گزارش‌ها در سال گذشته نشان داد فروش سیگار در نزدیکی مدارس، به‌رغم قانون ۱۰۰ متری، همچنان آزاد و بدون نظارت است. خانواده‌ها نیز نقش مهمی دارند؛ والدینی که خود سیگاری‌اند، ناخودآگاه سیگار را به‌عنوان نمادی از استقلال یا آرامش به فرزندانشان منتقل می‌کنند. سیستم آموزشی نیز غافل مانده؛ مدارس به‌جای برنامه‌های آموزشی جذاب و علمی، اغلب با شعارهای بی‌اثر به این موضوع می‌پردازند