«باب الحوائج»، از دو کلمه‌ «باب» به معنای مدخل (تاج العروس من جواهر القاموس، ج1، ص314) و محل ورود و راه ورودی مکان‌ها است‏. کلمه‌ «حوائج» از ریشه‌ «حوج» به چیزی گویند که انسان به آن نیاز دارد. (اساس‌البلاغه، زمخشری، ص146) در واقع منظور نیازها و خواسته‌های انسان است. پس هر چیز یا کسی که می‌تواند در برآوردن نیازهای انسان نقش داشته باشد، می‌تواند «باب الحوائج» باشد.

حوائج جمع حاجه یا حائجه به معنی نیاز و خواسته است(لسان العرب، ج۱، ص۱۹۲) و در برخی از کتب لغوی باب الحوائج به معنای آستانه رفع حاجت‌ها آمده است(فرهنگ فارسی، ذیل واژه باب الحوائج) و در اصطلاح و منظور از "باب الحوائج" اینست که انسان به روح والای این امام متوسل شود و از او درخواست دعا کند تا خدا بر اثر استجابت دعای او، حاجت او را برآورده کند.

اگر امامان علیهم‌السلام هر کدام به لقبی خاص شهرت یافته‌اند به دلیل شرایطی بوده که آن اسامی مبارک در آن تجلّی نموده و ظهور پیدا کرده است

توصیه به توسل در قرآن کریم

نکته قابل توجه و بسیار مهم اینست که همه حوائج و خواسته‌های ما توسط قاضی الحاجات که خداوند است به مردم عطا می‌شود. اما بر اساس آیه 35 سوره مائده پسندیده است که برای گرفتن حوائج، افراد و یا چیزهایی را که در درگاه الهی آبرو و عزت دارند را واسطه کرد. بنابراین حتی در درخواست از ائمه نیز، اراده خداوند برای عطا نمودن مد نظر است.

خداوند در این آیه می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! از خدا پروا کنید و برای نزدیک‌شدن به سوی او وسیله بجویید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.

امیرالمومنین علی علیه‌السلام می‌فرماید: بهترین وسیله‌ای که می‌توان با آن به خدا نزدیک شد، ایمان به خداوند، پیامبر، جهاد در راه او، اخلاص، اقامه‌ نماز، پرداخت زکات، روزه‌گرفتن ماه رمضان، حج و عمره، صله‌ رحم و انفاق‌های پنهانی و آشکار و کارهای نیک است. (نهج‌البلاغه، خطبه110)

در تفاسیر برای وسیله معنای گسترده‌ای ذکر شده که یکی از این وسیله‌ها متوسل‌شدن به ائمه اطهار علیهم‌السلام است و می‌توان با ایشان به درگاه الهی پناه برده و از خداوند بخواهیم که به آبروی ایشان حاجت ما را عطا فرماید. امام صادق علیه‌السلام درباره وسیله می‌فرماید:

برآورده شدن حاجات‌ به‌دست خداوند است. بعد از خدا، بندگانی هستند که به اذن خداوند نیازمندی‌ها به‌دستشان برآورده می‌شود. (تحف العقول، ص365) بنابراین پیامبران و ائمه اطهارعلیهم‌السلام می‌توانند در برآورده شدن نیازهای مادی و معنوی بین خدا و مردم واسطه شوند. به هر کس که بتوان با پناه‌بردن به او، نیازهای معنوی و مادی ما را برآورده سازد، باب الحوائج گویند.

نکته قابل توجه و بسیار مهم اینست که همه حوائج و خواسته‌های ما توسط قاضی الحاجات که خداوند است به مردم عطا می‌شود. اما بر اساس آیه 35 سوره مائده پسندیده است که برای گرفتن حوائج، افراد و یا چیزهایی را که در درگاه الهی آبرو و عزت دارند را واسطه کرد

همه ائمه باب الحوائج هستند

با توجه به تعاریف بالا همه ائمه اطهار و اولیاء الهی و فرزندان صالح آنان، باب الحوائج‌ و وسیله تقرّب به خداوند و موجب گشایش گره‌های زندگی و گرفتن حوائج هستند. در دعای توسل سفارش شده‌ایم که همه معصومین علیهم‌السلام را به‌عنوان وسیله به بارگاه الهی برده و آنها را واسطه و شفیع قرار داده تا حاجات خود را بگیریم.

اما نکته‌ای قابل توجه است که اگر امامان علیهم‌السلام هر کدام به لقبی خاص شهرت یافته‌اند به دلیل شرایطی بوده که آن اسامی مبارک در آن تجلّی نموده و ظهور پیدا کرده است.

بنابراین اگر امام کاظم علیه‌السلام به لقب باب الحوائج  مشهور شدند به این دلیل بوده که بسیاری از مردم به گرفتاری و مشکلاتی مبتلا بوده‌اند و به امام کاظم علیه‌السلام متوسل شده و آن حضرت نیز درگاه الهی شفاعت کرده و مقبول شده است. و این لقبی است که ارادتمندان به امام کاظم، حضرت عباس و حضرت علی اصغر علیهم‌السلام به ایشان داده‌اند والا همه اهل بیت باب الحوائج هستند و دلیل خاصی وجود ندارد که باب الحوائج را منحصر در افراد خاصی کرد. (اشتهاردی، سوگنامه آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله، ص۴۹۷)

از فرمایش امام صادق علیه‌السلام، باب الله بودن امام کاظم علیه‌السلام و مشکل‌گشا و دستگیر بودن امام رضا علیه‌السلام از مردم به دست می‌آید. اما این سخن، باب الله بودن دیگر ائمه را نفی ننموده بلکه صرفا در مورد امام کاظم علیه‌السلام سخن گفته‌اند

 لقب باب الحوائج در اسناد تاریخی

 ظاهراً در روایات و یا منابع دلیل خاصی بر اینکه لقب باب الحوائج، به افرادی اختصاص داده شده، وجود ندارد. اولین سندی که چنین عبارتی را درباره امام کاظم علیه‌السلام به کار برده ابن شهر آشوب در قرن پنجم هست و در مناقب خود نوشته:  
"دفن ببغداد بالجانب الغربی- فی المقبرة المعروفة بمقابر قریش من باب التین- فصارت باب الحوائج (مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۴۳۷)؛ او در منطقه غربی بغداد، در مقبره معروف به قبرستان قریش در نزدیکی باب التین، دفن شد و قبر او به «باب الحوائج» تبدیل شد.

علامه مجلسی در بحارالانوار نیز همین عبارت را در توصیف امام کاظم علیه‌السلام آورده است.(بحارالانوار، ج۴۸، ص۷)

در منابع اهل تسنن نیز به شهرت امام کاظم به باب الحوائج اشاره شده است. برای مثال ابن حجر هیتمی می‌نویسد: ‌وی به سبب گذشت و بردباری بسیارش، کاظم نامیده شد و در نزد عراقیان به باب قضاء الحوائج عندالله؛ یعنی درِ برآوردنِ نیازها، نزد خدا معروف بود. (الصواعق المحرقة، ابن حجر هیتمی، ص۲۰۳) قندوزی نیز همین سخن را درباره آن حضرت به کار برده است. (ینابیع الموده، ج۳، ص۱۱۷)

شبلنجی از علمای شافعی نیز به شهرت این صفت در میان مردم عراق اشاره کرده است: کاظم، امام بزرگواری بود... و او در نزد مردم عراق به باب الحوائج الی الله معروف بود و این لقب به علت برآورده شدن حاجات کسانی است که به او متوسل می‌شوند. (نورالابصار فی مناقب آل بیت، ص۳۳۱)

قبل از این که برای اولین بار ابن شهرآشوب، لقب باب الحوائج را برای امام موسی کاظم علیه‌السلام به‌کار برد، نمونه‌هایی از مشکل‌گشایی امام، از مسلمانان با توسل به قبر مطهر حضرت بیان شده است. خطیب بغدادی تاریخ‌نویس قرن چهارم و پنجم اهل تسنن می‌نویسد: از حسن بن ابراهیم شنیدم که می‌گفت هیچ‌گاه مشکلی برایم پیش نیامد مگر این که به نزد قبر موسی جعفر رفته و به ایشان متوسل شده و خداوند آنچه را که درخواست کردم را برایم آسان می‌نمود. (تاریخ بغداد، ص۱۳۲ و ۱۳۳)

امامان معصوم همگی باب رحمت الهی و واسطة فیض میان خداوند و مخلوقات‌اند و به همان دلیل که می‌توان به امام کاظم علیه‌السلام باب الحوائج گفت برای سائر ائمه علیهم‌السلام نیز می‌توان این لقب را به‌کار برد
محمد بن طلحه شافعی درباره ایشان می‌گوید: انَّهُ الْامَامُ جَلیلُ الْقَدْرِ عَظیمُ الشَّأنِ کثیرُ التَّهَجُّدِ الْمُواظِبُ عَلی الطَّاعَاتِ الْمَشهُورُ باالْکرَامَاتِ مُسْهِرُ اللَّیلِ بِا لسَّجْدَةِ وَ القِیامِ وَمُتِمُ الْیوْمَ بالصِّیامِ وَالصَّدَقَةِ وَالْخَیراتِ الْمُسَمّی بِالْکاظِمِ لِعَفْوِهِ وَاحْسَانِهِ بِمَنْ اسَائَهُ وَالْمُسَمّی بِالْعَبْدِ الصّالِحِ لِکثْرَةِ عُبُودِیتِهِ وَالْمَشْهُورُ بِبَابِ الْحَوائِجِ اذْکلُّ مَنْ یتَوسَّلُ الَیهِ اصَابَ حاجَتَهُ کرامَاتُهُ تُحَارُمِنْهَا الْعُقُولُ(منتهی الامال، ج2، بخش امام کاظم علیه‌السلام)؛ همانا موسی بن جعفر، پیشوای جلیل القدر و عظیم الشأن است. او شب زنده‌دار و مطیع اطاعت پروردگار است. کراماتی از او نقل است که شب را تا به صبح عبادت می‌کرده‌؛ دائم در سجده بود، به نماز می‌ایستاد، و روزها را روزه می‌گرفت و روزش را با کمک به مردم پایان می‌داد. لقب آن بزرگوار کاظم بود زیرا نسبت به افرادی که به او بد می‌کردند، گذشت و احسان داشت و لقب دیگرش عبدصالح بود، به‌خاطر کثرت عبادتی که داشت. لقب باب الحوایج نیز داشت چون هر کس به او متوسل می‌شد، حاجتش داده می‌شد.

خطیب خوارزمی نیز می‌گوید: «هر غمی که برای من پیش آمد، به سر قبر موسی بن جعفر رفتم و غم خود را آنجا از خود دور کردم.» (مناقب ابن شهر آشوب، ج4، ص305)

روایتی از امام صادق علیه‌السلام

صفت «باب الحوائج»‌ برای امام کاظم علیه‌السلام در هیچ روایتی ذکر نشده، اما به‌طور غیرمستقیم می‌توان این ویژگی را در سخن امام صادق علیه‌السلام درباره فرزند بزرگوارشان امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام می‌توان برداشت کرد. امام در پاسخ به یکی از شیعیان خود فرمود: هُوَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ اللَّهِ تَعَالَی عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِیهِ أُخْرَی هِی خَیرٌ مِنْ هَذَا کُلِّهِ... یخْرِجُ اللَّهُ مِنْهُ عَزَّ وَ جَلَّ غَوْثَ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ غِیاثَهَا وَ عِلْمَهَا وَ نُورَهَا وَ فَهْمَهَا وَ حُکْمَهَا وَ یکْسُو بِهِ الْعَارِی وَ یشْبِعُ بِهِ الْجَائِعَ وَ یؤْمِنُ بِهِ الْخَائِف؛ (عیون أخبارالرضا علیه‌السلام، ج۱، ص۲۴) او (امام کاظم) دری از درهای خداوند متعال است و ویژگی دیگری که در ایشان وجود دارد و از این ویژگی مهم‌تر، آنست که ... خداوند فرزندی را از او متولد می‌سازد که فریادرس و علم و فهم و نور و حکمت این امت خواهد بود... خداوند توسط او برهنه را می‌پوشاند و گرسنه را سیر می‌کند و خائف (ترسان) را ایمنی می‌دهد.
از این فرمایش امام صادق علیه‌السلام، باب الله بودن امام کاظم علیه‌السلام و مشکل‌گشا و دستگیر بودن امام رضا علیه‌السلام از مردم به دست می‌آید. اما این سخن، باب الله بودن دیگر ائمه را نفی ننموده بلکه صرفا در مورد امام کاظم علیه‌السلام سخن گفته‌اند همانطور که دیگر ائمه صفاتی که برای امام رضا علیه‌السلام را ذکر کرده‌اند را دارا می‌باشند.
 

موقعیت منزل امام

برخی در تاریخ لقب "باب الحوائج" را مربوط به دوران زندگی امام کاظم علیه‌السلام در مدینه دانسته و می‌گویند: منزلی که امام  در مدینه داشتند، دو درب برای ورود و خروج داشت که درب پشتی مخصوص امور مردمی بود و در روز افراد بسیاری از آن درب رفت و آمد می‌کردند و حوائج و نیازهای خود را از امام موسی بن جعفر علیهماالسلام درخواست می‌کردند؛ بدین جهت آن درب به "باب الحوائج" مشهور شد و خود امام نیز به باب الحوائج معروف شدند.

به هر کس که بتوان با پناه‌بردن به او، نیازهای معنوی و مادی ما را برآورده سازد، باب الحوائج گویند

نتیجه

طبق عقاید شیعه می‌توان به همه اهل بیت علیهم‌السلام توسل کرد و ایشان را در درگاه الهی واسطه قرار داد؛ اما معروف‌شدن برخی از اهل بیت علیهم‌السلام به باب الحوائج، به علت تجربه عامه مردم از برآورده‌شدن حاجات از طریق توسل به ایشان است. و به این معنا نیست که از طریق دیگر اهل بیت، حاجات برآورده نمی‌شوند.

امامان معصوم همگی باب رحمت الهی و واسطة فیض میان خداوند و مخلوقات اند و به همان دلیل که می‌توان به امام کاظم علیه‌السلام باب الحوائج گفت برای سائر ائمه علیهم‌السلام نیز می‌توان این لقب را به‌کار برد.(اشتهاردی، سوگنامه آل محمد(ص)، ص۴۹۷)

بنابر این شهرت امام کاظم علیه‌السلام به باب الحوائج از این جهت بوده که بسیاری برای رفع مشکلات خود، به آن امام متوسل شده و آن حضرت نیز در پیشگاه خداوند از آنان شفاعت کرده و به اذن خداوند مشکلشان رفع شده و در بین مردم به این لقب مشهور شده‌اند وگرنه دلیل خاص و یا روایتی به دست نیامده که لقب باب الحوائج را برای آن حضرت ذکر نموده باشد.

لقب باب الحوائج به عنوان یکی از مشهورترین القاب امام موسی کاظم علیه‌السلام بوده که جز تعبیر «باب من ابواب الله» در روایت امام صادق علیه‌السلام درباره ایشان، منشأ روایی خاصی ندارد و علت شهرت این لقب درباره ایشان، برآورده شدن حاجات عاشقان آن حضرت در دوران زندگی و پس از شهادت ایشان است.

پس به دو نکته توجه کنیم:

-  هیچ دلیل خاص و یا روایتی نداریم که لقب باب الحوائج فقط برای امام کاظم، حضرت اباالفضل و حضرت علی‌اصغر علیهم‌السلام باشد و این لقبی است که ارادتمندان به ایشان داده‌اند.

- همه اهل بیت علیهم‌السلام باب الله و باب الحوائج هستند.