قرآن و روان درمانی افسردگی افزایش افسردگی و اضطراب در جهان امروز اشاره: در جهان کنونی، بیماری افسردگی بسیار زیاد شده است؛ به طوری که عده‌ای از مردم کشورهای صنعتی با دارو به خواب رفته و با دارو بیدار می‌شوند. به طور مثال، با هم گزارشی درباره پدیده افسردگی و علل و آثار آن در ایالات متحده آمریکا می‌خوانیم: به عقیده روان شناسان، افسردگی، بیماری ناشی از مدرنیسم و فشارهای جانبی آن است و جوانان، به ویژه در آمریکا، که سرعت نوآوری در آن جا بیش از سایر نقاط جهان است، در سنین پایین‌تر در دام این بیماری گرفتار می‌آیند. در سال ۲۰۰۲، افسردگی پس از بیماری‌های قلبی، گسترده‌ترین بیماری دامن گیر بشر خواهد بود. به نوشته این مجله: دکتر ارنست برنت و همکارانش، از انستیتو تکنولوژی ماساچوست آمریکا، برآورد کرده‌اند که هزینه‌های مربوط به بیماری افسردگی در آمریکا، سالانه بالغ بر ۴۴ میلیارد دلار، یعنی تقریبا برابر هزینه‌های بیماری‌های عروقی است و این بدان معناست که هر آمریکایی سالانه ۶ هزار دلار بابت بیماری افسردگی پرداخت می‌کند. این مجله می‌افزاید: هزینه‌های مربوط به درمان بیماری افسردگی، به ۱۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار بالغ می‌شود و خودکشی مبتلایان به افسردگی، ۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار به این رقم می‌افزاید که خسارت ناشی از دست رفتن نیروی انسانی در آن به حساب نیامده است. اکونومیست می‌نویسد: «در این میان، بازار داروهای ضد افسردگی بسیار گرم است. طبق برآورد انستیتو تکنولوژی ماساچوست، ارزش بازار جهانی این داروها، بالغ بر ۷ میلیارد دلار است که انتظار می‌رود در پنج سال آینده ۵۰% رشد داشته باشد! مشهورترین داروی درمان بیماری افسردگی که امروزه به ویژه در آمریکا رواج دارد، «پروژاک» است که شرکت سازنده آن «الی لیلی»، سالانه ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار به جیب سهامداران خود سرازیر می‌کند.» ۱ «الوین تافلر»، نویسنده و نظریه پرداز معروف آمریکایی، می‌گوید: در سراسر کشورهای مرفه، فریاد عجز و لابه‌های آشنا به گوش می‌رسد. میزان خودکشی نوجوانان رو به افزایش است. الکلیسم بیداد می‌کند. افسردگی روانی همه گیر شده است، و بربریت و جنایت مد روز گردیده است! در ایالات متحده، اتاق‌های اورژانس بیمارستان‌ها مملوّ است از معتادان به ماری جُوآنا و دیوانه‌های سرعت و دسته‌های اراذل و اوباش و معتادان به کوکائین و هرویین و بالأخره افرادی که گرفتار بحران شدید عصبی شده‌اند. مددکاری اجتماعی و بهداشت روانی در همه جا به سرعت رو به گسترش گذاشته است. در واشنگتن یک کمیسیون بهداشت روانی، وابسته به دفتر ریاست جمهوری، اعلام می‌دارد که به طور کامل، شهروندان ایالات متحده، از نوعی فشار عصبی رنج می‌برند. و روان‌شناسی از مؤسسه ملی بهداشت روانی ادعا می‌کند که تقریبا هیچ خانواده‌ای بدون نوعی ناهنجاری روانی‌وجود ندارد و اعلام می‌کند: روان پریشی، جامعه آمریکا را که آشفته و پریشان و متفرق و نگران آینده است، فرا گرفته است! تافلر می‌افزاید: زندگی روزمره واقعاً به طرز افتضاح‌آمیزی کیفیت خود را از دست داده است و اعصاب همه خورد و داغان است. دست به یقه شدن و تیراندازی در مترو یا صف‌های بنزین، نشانگر این واقعیت است که کنترل اعصاب از دست افراد خارج شده است و میلیون‌ها نفر از مردم به آخرین حد از ظرفیتشان رسیده‌اند. ۲ بی‌تردید علت این افسردگی‌ها، فرو رفتن در مادیات و دوری از مذهب، معنویات و فراموشی خدا می‌باشد. سؤالی که در این جا مطرح می‌شود، این است که چگونه این افسردگی‌ها و اضطراب‌ها را درمان نماییم؟ در روایات آمده که مؤمن مانند کوه استوار است و سختی‌ها او را تکان نمی‌دهد، مانند حضرت ایوب که در مقابل بدترین مصیبت‌ها ایستاد و مقاومت کرد و عاقبت به رستگاری دو جهان رسید. علامت‌های افسردگی افسردگی دارای نشانه‌هایی است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: ۱- احساس تنهایی و بی‌پناهی. ۲- وحشت و اضطراب از آینده مجهول. ۳- دلهره از عدم موفقیت در شؤون مختلف زندگی، از جمله در تحصیل، شغل، نحوه کار، انتخاب همسر و زندگی مشترک و نحوه زندگی خانوادگی، وضعیت تحصیل فرزندان و آینده آنان و ... چنانچه بتوان از راه صحیح با این دلهره‌ها برخورد نمود، زندگی سعادتمندانه هر انسانی تضمین شده است. راه‌های درمان افسردگی ۱. ایمان و توکل: اولین راهی که اسلام برای مسأله اضطراب و دلهره پیشنهاد می‌کند، ایمان و توکل به خداست. تکیه بر خالقی که قادر است، از همه چیز خبر دارد و بندگانش را دوست دارد. تکیه گاهی همیشگی که همه می‌میرند، ولی او باقی است. همه دچار مشکل می‌شوند، ولی او همیشه قهّار و مسلط و حاکم بر همه چیز است. حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود: کسی که توکل کند، سختی‌ها بر او آسان و اسباب آسانی برایش فراهم می‌شود. ۳ پرفسور کارل یونگ می‌گوید: بی مذهبی باعث پوچی و بی معنا بودن زندگی می‌شود و داشتن مذهب به زندگی مفهوم و معنا می‌بخشد. ۴ دکتر پول ارنست، متخصص دانشگاه پنسیلوانیا، درباره نقش ایمان می‌نویسد: مهمترین عامل شفای مریض، ویتامین‌ها، داروها و جراحی و... نیست، بلکه امید و ایمان است. من به این نکته پی برده‌ام که از این پس باید جسم مریض را با بکار بردن وسایل طبی و جراحی و روح وی را با تقویت ایمانش نسبت به خدا معالجه کرد. ۵ در روایات آمده که مؤمن مانند کوه استوار است و سختی‌ها او را تکان نمی‌دهد، مانند حضرت ایوب که در مقابل بدترین مصیبت‌ها ایستاد و مقاومت کرد و عاقبت به رستگاری دو جهان رسید. ۲. یاد خدا: دومین راهی که قرآن کریم با یک جمله به ما نشان می‌دهد، یاد خداست. آری یاد خداست که ترس از مرگ را به آرامش تبدیل می‌نماید و ترس از هجوم مشکلات و گرفتاری‌ها را از بین می‌برد. یاد خدا دلهره‌ها و ترس‌های ناشی از بی‌اعتمادی به آینده را کاهش می‌دهد. خداوند در قرآن، درباره تأثیر یاد خدا در آرامش و رهایی از اضطراب و افسردگی می‌فرماید: «الّذین أمَنوا و تَطْمئِنُّ قُلوبهم بِذِکرِ اللّه ألا بِذکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ»؛ ۶ «آنان که ایمان آورده و دل‌هایشان به یاد خدا آرام است. آگاه باشید با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.» اهمیت یاد خدا: ذکر خدا یعنی پذیرش حضور دائم و نزدیک بودن آن وجود مطلق در همه جا و در همه زمان‌ها؛ چون که خدا به رگ‌های گردن شما نزدیک‌تر و حایل میان انسان و جان و قلب اوست. این نزدیکی و حضور دائمی که برخاسته از ارتباط و فقر ذاتی همه آفریده‌هاست، می‌تواند این زمینه را فراهم آورد که هیچ چیزی بیرون از دایره علم، قدرت و حکمت او نیست. بنابراین اطمینان می‌یابد که همواره خدا با اوست و در همه حال، رفیق و همراهش است. برای ذکر در مقامات اخلاقی - عرفانی مراتبی گفته‌اند، که از آن جمله است: ذکر لفظی و ذکر قلبی، و بالاترین ذکر، نماز است. اگر چه خداوند از تسبیح و تحمید مخلوقاتش، مخصوصاً انسان بی‌نیاز است، ولی این ذکرها مایه معرفت و تکامل انسان شده و او را در رسیدن به معرفت الهی یاری می‌کند. در عرف عرفا و اولیاء خدا، انسان‌های عاقل و فهیم کسانی هستند که همیشه به یاد خدا بوده و هیچ چیز حتی اشتغالات روزمره آن‌ها را از این امر باز نمی‌دارد. خداوند در آیات چندی به این مسأله اشاره دارد، از آن جمله: «انسان‌های مؤمن کسانی هستند که تجارت و خرید و فروش، آن‌ها را از یاد خدا مشغول نمی‌کند»؛ ۷ «آنان که در حالت ایستاده و نشسته و خوابیده به ذکر خدا مشغول بوده و در خلقت آسمان‌ها و زمین تفکر کرده و می‌گویند: ای خدای ما! این‌ها را باطل و بیهوده نیافریده‌ای. تو از هر نقصی منزّهی. پس ما را از جهنم دور نگه دار»؛ ۸ «ای مؤمنین! مبادا مال و منال، شما را از یاد خدا غافل کند که در این صورت، زیان کرده است»؛ ۹ «خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید.» ۱۰ یاد کردن خدایی که از همه زیباتر، از همه عظیمتر، از همه مهربان‌تر، از همه بخشنده‌تر، به اسرار آشناتر، از همه نزدیکتر است، برای انسان صاحب معرفت، از همه چیز لذت بخش‌تر است. به همین جهت، پیامبران و امامان و اولیاء خدا، شبانه روز به ذکر خدا و به ویژه، به نماز مشغول می‌شدند. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آنقدر شب‌ها را به نماز گذراند که خدا به او فرمود: «ای پیامبر! ما قرآن را نازل نکردیم، تا تو به زحمت بیفتی.» ۱۱ حضرت علی (علیه‌السلام) شبی هزار رکعت نماز می‌خواند. امامان و اولیاء الهی نیز بسیاری از اوقات عمر خود را به نماز و ذکر الهی می‌گذراندند. و شاعر چه زیبا سروده است: خوشا آنان که الله یارشان بی‌ بحمد و قل هو الله کارشان بی‌ خـوشا آنان که دائم در نمازند بهـشت جـاودان بــازارشان بی‌ «بابا طاهر» از سیره عبادی انسان‌های برگزیده، چنین به دست می‌آید که در ذکر و نماز، باید منافع و اثرات بسیار مهمی باشد که آنگونه به آن اهمیت داده می‌شود. به عکس، از اهمیت ندادن انسان‌های فاسد به نماز و ذکر الهی به این نتیجه می‌رسیم که یکی از عوامل سقوط این افراد، فراموش کردن خالق خود می‌باشد. کسی که مربّی اصلی و تربیت کننده و بزرگ کننده خود را فراموش کند، غافل‌ترین انسان‌هاست. یاد خدا در همه جا فضیلت دارد، به ویژه درموارد زیر: هنگام جهاد با دشمنان، برخورد با گناه، مشاهده جلوه‌های دنیا، اعم از کاخ‌ها، قصرها، ثروتمندان، دنیاطلبان، باغ‌ها، آسمانخراش‌ها، زرق و برق‌های ظاهری و... ذکر خدا یعنی پـذیرش حضور دائـم و نزدیـک بـودن آن وجود مطـلق در همه جا و در همه زمان‌ها؛ چون که خدا به رگ‌های گـردن شما نـزدیک‌تـر و حایــل میان انسان و جان و قلب اوست. این نزدیکی و حضور دائمی که برخاسته از ارتباط و فـقــر ذاتی همه آفریده‌هاست، می‌تواند این زمینه را فراهم آورد که هیچ چیزی بیرون از دایره علم، قدرت و حکمت او نیست. بنابراین اطمینان می‌یابد که همواره خدا بـا اوست و در همه حال، رفیق و همراهش است آثار دوری از خدا: کسانی که از ذکر و یاد خدا غافل باشند، دچار ضررهای مختلف دنیوی و اخروی می‌شوند، از جمله: الف. سختی در زندگی و نابینایی در محشر: «هر کس از ذکر من دوری کند، زندگی سخت و تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می‌کنیم. می‌گوید: پروردگارا! چرا نابینا محشورم کردی؟ من که بینا بودم! می‌فرماید: آن گونه که آیات ما برای تو آمد، و تو آن‌ها را فراموش کردی، امروز نیز تو فراموش خواهی شد!» ۱۲ ب. همنشینی شیطان: «کسی که از ذکر خدای رحمن دوری کند، شیطان را همراه او می‌کنیم.» ۱۳ ج. قساوت قلب: «خدا به موسی گفت: ای موسی! مرا در هیچ حالی فراموش نکن، که فراموشی من دل‌ها را قسی می‌کند.» ۱۴ د. خود فراموشی: «مانند کسانی که خدا را فراموش کردند، نباشید، که خدا هم یاد خودشان را از خودشان برد.» ۱۵ ۳. صبر و تحمل: افراد صبور ماندنی‌تر و موفق‌تر می‌باشند. «اصمعی، وزیر خلیفه عباسی، در بیابان به خیمه‌ای رسید. زنی جوان و صاحب جمال در خیمه بود. اصمعی از او آب طلبید. زن گفت: شوهرم نیست و اجازه ندارم به شما آب بدهم. ولی اجازه شیر این بز به دست خودم است. زن از شیر به اصمعی داد. در این موقع، یک سیاهی از دور پیدا شد. زن گفت: شوهرم است که از صحرا برمی گردد. وقتی شتر سوار رسید، زن به استقبال او رفت و بر او سلام کرد. پاهای او را شست و... ولی هر چه زن محبّت می‌کرد، مرد که قیافه زشتی داشت و یک پایش لنگ بود، با بداخلاقی به او جواب می‌داد. تا این که مرد وارد خیمه شد و نگاه غضبناکی به اصمعی نمود و به آخر خیمه رفت. اصمعی به زن گفت: حیف نیست شما با این امتیازات، با همچو مردی زندگی می‌کنی؟ زن گفت: من از شما که وزیر خلیفه هستی، تعجب می‌کنم که می‌خواهی بین من و شوهرم جدایی بیفکنی! اگر من با این مرد زندگی می‌کنم، برای این است که می‌خواهم به روایت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) عمل کرده باشم که فرمود: ایمان دو نیمه است. نیمه‌ای شکر و نیمه‌ای صبر است. من خدا را بر نعمت‌هایش شکر گفته و بر سختی‌های زندگی صبر می‌نمایم، و امید به پاداش‌های آخرت دارم.» ۱۶ ۴. معالجات فردی: از قبیل: ۱. بازگو کردن عقده‌ها با محرم اسرار: مانند والدین، حضور در زیارتگاه‌ها و مناجات‌های سحرگاهی. ۲. توبه و طلب آمرزش: برخلاف مسیحیت که می‌گوید: یکشنبه‌ها به کلیسا بروید! اسلام هر زمان و هر مکانی را برای ارتباط با خداوند و توبه کردن و طلب آمرزش مناسب می‌داند. ۳. جستجوی راه‌های موفقیت: علاوه بر همت بلند و تلاش، در بسیاری از موارد کلید حل مشکل به دست ماست، مثلاً شخصی که در خانه نشسته و از خدا روزی می‌خواهد، دعایش مستجاب نمی‌شود! یا کسی که از دست همسرش به تنگ آمده و از خدا فرج و گشایش می‌خواهد، دعایش مستجاب نمی‌شود؛ زیرا باز کردن گره به دست خودش است و آن طلاق است (اگر راه دیگری نمانده است) و ... ۴. اقتصاد در معاش: چنان که علی (علیه‌السلام) فرمود: هر که مراعات اقتصاد کند، من ضمانت می‌کنم که فقیر نگردد. ۱۷ ۵. اهمیت ندادن به عشق‌های کذائی. ۶. راضی بودن به رضای الهی. ۷. سرگرمی‌های سالم: همانند سفر، و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «به سفر بروید تا سالم و تندرست بمانید». ۱۸ ۸. توجه به نعمت‌ها: نعمت‌های فراوانی که خدای متعال در اختیار ما قرار داده است. و در مسائل مادی به پایین‌تر از خود نگاه کنیم، نه بالاتر. ۹. مأیوس نشدن از رحمت الهی: خداوند در قرآن می‌فرماید: «لا تَیأَسوا مِن رُوحِ اللّه إنّه لایَیأَسُ مِن رُوح اللّه إلا القَومُ الکافِرُون». ۱۹ ۱۰. رعایت اعتدال در تمام امور. ماهنامه یاس، شماره ۱۱ شکوری - گروه دین و اندیشه تبیان ۱. مجله اکونومیست، ژانویه ۱۹۹۹، شماره اول. ۲. میر احمد رضا حاجتی، عصر امام خمینی، ص ۱۵۸. ۳. خوبی‌ها و بدی‌ها. ۴. برخی مسائل زندگی ساز عصر ما، ش ۴، ص ۱۰. ۵. اثبات وجود خدا، ص ۲۴۹. ۶. رعد/ ۲۸. ۷. نور/ ۳۷. ۸. آل عمران / ۱۹۱. ۹. منافقون/ ۹. ۱۰. جمعه / ۱۰. ۱۱. طه / ۱. ۱۲. طه / ۱۲۴. ۱۳. زخرف / ۳۶. ۱۴. حدیث قدسی. ۱۵. حشر / ۱۹. ۱۶. خوبی‌ها و بدی‌ها. ۱۷. وسائل، ج ۱۲، ص ۴۲. ۱۸. مستدرک، ج ۲، ص ۲۲. ۱۹. یوسف/ ۸۷.