پرسشگر گرامي؛ شخصيت انسان در عرصه روابط گوناگوني شكل مي گيرد؛ اين روابط به ترتيب عبارتند از: رابطه انسان با خود، رابطه با خدا و رابطه با ديگران. انسان موجودى اجتماعى است و نيازمند معاشرت، تبادل افكار و ايجاد روابط نيكو با همنوعان است و بر اثر همين معاشرتها و تبادل افكار روابط انسانى شكل مىگيرد و فرهنگ انسانى هويت خود را آشكار مىسازد، در ديدگاه اسلامى، جامعه و روابط انسانى آن، رنگ الهى و عبادى به خود مىگيرد و همه جنبههاى گوناگون رفتار آدمى در جهت نيل به هدف نهايى كه انسان كامل شدن است، معنا و مفهوم مىيابد. آداب معاشرت از نظر اسلام را مىتوان در دو مرحله «انديشه» و «عمل» خلاصه كرد :
- مرحله انديشه : به اين معناست كه مسلمانان بايد صفحه انديشه و نيت خود را نه تنها نسبت به برادران دينى خود، بلكه نسبت به تمام انسانها و بلكه ساير موجودات نيكو و زيبا گردانند و انديشه خيرخواهى، دوستى و سعادت آنها را در سر بپرورانند و از نقشه كشى و توطئه چينى بر ضرر آنان بپرهيزند. امام على(ع) در اين مورد مىفرمايد : خداى سبحان دوست دارد كه نيت انسان درباره همنوعانش نيكو و زيبا باشد. (شرح غرر الحكم، ج 2، ص 667).
- مرحله عمل : اسلام در مرحله عمل براى تنظيم روابط اجتماعى انسانها آداب و وظايفى قرار داده و پايه آن را بر ايمان به خدا و تقويت روح فضيلت و انسانيت بنا نهاده است. بسيارى دوست دارند در ارتباط با همنوعان خويش موفق باشند، ولى به جهت ناآگاهى از چگونگى معاشرت و آداب آن و نيز رعايت نكردن آن آداب، توانايى برقرارى روابط مناسب و اسلامى را از دست مىدهند و به ناچار منزوى مىشوند. بنابراين شناخت اين آداب در مرحله عمل و توانايى ايجاد ارتباط مناسب با قشرهاى مختلف جامعه از اهميت بسيارى برخوردار است. اميرمؤمنان در يك دستور، خطوط كلى آداب معاشرت در مرحله عمل را اين چنين بيان مىكند : خويشتن را ميان خود و ديگران ميزان قرار ده؛ آن چه را براى خود مىخواهى، براى ديگران بخواه و آن چه را براى خود خوش نمىدارى، براى ديگران نيز خوش مدار. به كسى ستم نكن، چنانكه دوست ندارى به تو ستم شود و به ديگران نيكى كن همانگونه كه دوستدارى به تو نيكى شود. (نهجالبلاغه، نامه 31، بند 28).
پرسشگر محترم؛ آداب معاشرت در مرحله عمل (كه پرسش شما هم معطوف به آن است)، بحث بسيار گستردهاى مي باشد كه اين نوشتار گنجايش آن را ندارد. ما فقط بطور خلاصه نكاتي كه هنگام معاشرت با ديگران بايد رعايت كرد را در اينجا ذكر مىكنيم و سپس آداب كلي مربوط به احوال پرسي را خدمتتان تقديم مي داريم و در پايان منابعي را جهت مراجعه و مطالعه معرفي مي مي نماييم.
*** نكاتي كه هنگام معاشرت با ديگران بايد رعايت كرد :
1. احترام به ديگران : احترام به معنى عدم تجاوز به حقوق آنان است كه شامل احترام به فكر، جان، مال، ناموس و آبروى آنها مىشود. پيامبر اسلام (ص) در حديثى فرمودند : مسلمان كسى است كه مردم از دست و زبان او در آسايش باشند، يعنى در رفتار و گفتار خود هيچ زيانى به ديگران نرساند و حقوق چهارگانه آنان را حفظ كند.
2. سلام و احوالپرسى : شايسته است يك مسلمان هنگام ديدار برادران دينى خود، با سلامى آرامش بخش و شادى آفرين، آنان را شاد و مسرور سازد و به اين وسيله روابط اجتماعى خود را تحكيم بخشد.
3. زيبايى كلام : ما در سخن گفتن با ديگران دو وظيفه داريم؛ اول : سخنان خوب بگوييم و از سخنان زشت و خلاف ادب پرهيز كنيم. دوم : خوب و زيبا سخن گفتن. گاهى انسان سخنان خوبى دارد ولى آنها را درست بيان نمىكند. به همين جهت در روايات بسيار سفارش شده كه قبل از سخن گفتن، كاملاً فكر كنيد تا نسنجيده سخنى نگوييد. چه بسا سخن حقى كه در محل نامناسبى بيان شود و باعث بروز مشكلات فراوانى گردد.
4. مزاح و شوخى : اسلام براى مزاح و شوخى هم آداب خاص دارد. مزاح و شوخى چون باعث خنده و شادى مىشود يكى از بهترين عوامل آرامش روانى و رفع خستگى روحى محسوب مىشود و سبب ايجاد پيوند دوستى بين افراد مىگردد. پيامبر خدا و اهل بيت (ع) او نيز اهل مزاح و شوخى بودهاند و براى رفع خستگى و كسالت افراد از آن استفاده مىكردند ولى همانطور كه گفتيم آداب و قوانين خاص هم براى آن قرار دادهاند. به اين صورت كه اولاً : باعث آزار و اذيب طرف مقابل نشود، ثانيا: غيبت يا تمسخر مسلمانى در آن نباشد. ثالثا : زيادهروى و افراط در آن نكنند كه باعث مىشود هيبت و وقار شخص لكهدار شود و ارزش او در بين مردم پايين آيد.
5. رعايت شئون اجتماعى : مانند پاكيزگى، وقار، احترام به بزرگترها، نظم و انضباط، وفاى به عهد، رازدارى، مهربانى و گذشت كه ميزان نفوذ انسان را در ديگران بالا مىبرد.
6. موارد ويژه : در آداب معاشرت گرچه بر ما لازم است نسبت به همه انسانها و بلكه همه موجودات خيرخواه و مهربان باشيم، ولى دين اسلام در بعضى از موارد تأكيد بيشترى كرده است. مانند صله رحم و رسيدگى به اقوام و آشنايان و از همه مهمتر اعضاى خانواده؛ همسايهدارى و رعايت حقوق آنان؛ مهماندارى و آداب پذيرايى از آنان؛ عيادت مريض و رسيدگى به مشكلات او؛ تشييع جنازه و تسلى دادن به بازماندگان و رسيدگى به مشكلات آنان. هر كدام از اين موارد داراى مطالب و فروع فراوانى است كه احتياج به توضيح و مطالعه وسيعى دارد ولى از مجموع آنها مىتوان نمايى كلى از آداب معاشرت اسلامى را بدست آورد.
7. آفات معاشرت : مطلب ديگر اين كه معاشرت با ديگران اگر در قالب رفت و آمد صورت گيرد، مانند صله رحم و رفت و آمد فاميلى و نيز معاشرت با دوستان و آشنايان، ممكن است داراى آفات و مضراتى هم باشد كه بىتوجهى به آن، آثار زيانبارى به دنبال دارد. بنابراين لازم است اين معاشرتها دقيق و حساب شده باشد. ما در اينجا به بعضى از نكات مهم در اين زمينه اشاره مىكنيم :
- پرهيز از گناه : رفت و آمدها و معاشرتها زمانى مفيد و مؤثر و موجب خشنودى خداوند خواهد بود كه سبب گناه نباشد. چه بسا مهماني هايى كه در آن شئون اسلامى رعايت نمىشود و بطور مثال حريم بين زن و مرد از بين مىرود. شركت در اين جلسات براى خانوادهها و خصوصا بچهها، بسيار خطرناك خواهد بود.
- پرهيز از مزاحمت و تشكيل جلسات پر هزينه : چه بسا افرادى به بهانه صله رحم و رفت و آمد، سبب تحميل زحمت و مخارج زيادى به فاميل مىشوند. اينگونه معاشرتها نه تنها جلب محبت نمىكند بلكه باعث دشمنى و كينه مىشود.
- پرهيز از خوشرويى و خوش اخلاقى بيجا : يكى از آداب معاشرت، خوش اخلاقى و خنده رو بودن است، به شرطى كه به جا باشد. اما در مواردى خوش اخلاقى و خندهرو بودن، سبب سوء استفاده افراد مىشود و آنان را در انجام وظايف خود سست مىكند. بطور مثال اگر معلم دائما با بچهها شوخى كند و سختگيرى را به بهانه خوش اخلاقى كنار بگذارد، بچهها دست از درس بر مىدارند و هيچكدام به آن اهميت نمىدهند. پس حسن معاشرت هميشه به معناى خوشرويى و خنده رويى نيست. به همين جهت در روايتى آمده كه با گناهكاران چهرهاى عبوس داشته باشيد تا از كارهايشان دست بكشند. (وسائل، ج 11، ص 413)
در ادامه ، به بعضى از فنون اساسى در رفتار با ديگران اشاره مىكنيم كه بر روي حسن معاشرت با ديگران تاثيرگذار است :
1ـ اگر خواستيد شخصى را نسبت به موضوعى متقاعد سازيد سعى نكنيد پيرامون آنچه شما مىخواهيد با او به جر و بحث بپردازيد بلكه اول از خواسته خود كوتاه بياييد و خواسته او را در نظر بگيريد آنگاه نظر خودتان را مطرح كنيد.
2ـ در روابط اجتماعى با ديگران سعى كنيد از انتقاد، سرزنش و گلايه خوددارى كنيد.
3ـ سعى كنيد نكات مثبت در رفتار و شخصيت ديگران را شناسايى كرده و آنها را بخاطر آن ويژگيها و رفتارها، تحسين صادقانه داشته باشيد نه آنكه روى نكات منفى وى انگشت گذاشته او را مذمت كنيد.
4ـ سعى كنيد شنونده خوبى براى ديگران باشيد و ديگران را تشويق كنيد درباره خود با شما حرف بزنند.
5ـ به ديگران احترام بگذاريد و كارى كنيد كه احساس كنند مهم و با ارزش هستند و اين كار را صميمانه انجام دهيد.
6ـ در برخورد با ديگران با چهرهاى گشاده و لبخند سخن را آغاز كنيد.
7ـ به جاى اينكه مستقيما به ديگران دستور دهيد كارى براى شما انجام دهند، خواسته خويش را به شكل سؤال طرح كنيد و به طور غيرمستقيم از آنها بخواهيد خواستهتان را عملى كنند.
8ـ اگر ديگران كارى براى شما انجام دادند، آنها را به هر طريقى كه ممكن است خوشحال كنيد و از آنها تشكر و قدردانى كنيد. ضمنا لازم است از حقوق دينى و اخلاقى ـ اجتماعى اى كه ديگران بر انسان دارند شناخت بيشترى پيدا نمود تا در اداء آن حقوق تلاش كرد. طبيعى است گاهى «ديگران» والدين يا برادران و خواهران فرد است گاهى، اقوام و فاميلاند، گاهى نيز همسايگان و گاهى اساتيد و معلمان و يا ساير افراد و... مىباشند كه هر گروه و صنفى ويژگيها و حقوق خاص خود را دارند كه در اين زمينه بايد با مطالعه بيشتر شناخت خويش را تعميق و گسترش دهيد.
*** در اين قسمت به برخي از آداب كلي سلام و احوال پرسي اشاره مي گردد، كه اميدواريم مفيد واقع شود :
1- در سلام كردن پيش‌قدم باشيد. (به ويژه افراد كوچك‌تر به بزرگ‌تر).
2- شايسته است وقتي سواره هستيد شما بر پياده سلام كنيد.
3- شايسته است وقتي بر جمعي وارد مي‌شويد براي سلام كردن پيش‌قدم شويد.
4- وقتي در كنار جمع ايستاده‌ايد، با صداي بلند با كسي كه دور از شما قرار دارد، احوال پرسي نكنيد. مي‌توانيد با حركاتي همچون دست بالا بردن و سرتكان دادن (بدون فرياد زدن) احوال‌پرسي كنيد.
5- در مكان‌هاي عمومي وقتي دوست شما از روبرو مي‌آيد، لازم نيست احوال‌پرسي خود را از فاصله دور شروع كنيد.
6- كلمات احوال‌پرسي بايد محترمانه و با فعل جمع به كار روند.
7- بهتر است هنگام احوال‌پرسي لبخند بر لب داشته باشيد.
8- با آرامش وكلمات شمرده، احوال‌پرسي كنيد.
9- مؤدبانه‌تر آن است كه احوال‌پرسي شما، باعث حواس‌پرتي يا ايجاد زحمت براي ديگران نشود.
10- اگر ديگران در جمع به احترام در مقابل شخصي برخاستند، شما نيز برخيزيد هر چند كه وي را نشناسيد.
11- اگر به احترام در مقابل كسي برخاستيد (هنگام ورود يا خروج)، صبر كنيد تا آن فرد بنشيند يا خارج شود، سپس بنشنيد.
12- اگر كسي به احترام در مقابل شما برخاست، حتماً وي را به نشستن و راحت‌بودن دعوت كنيد. (نه اين كه حركت محترمانه وي را فرموش كنيد و به دنبال احوال‌پرسي با بقيه يا كاري ديگر برويد.)
13- اگر از پله‌ها بالا رفته يا دويده باشيد، صبر كنيد تا نفستان عادي شود بعد وارد شويد و احوال‌پرسي كنيد.
14- هنگامي كه براي رسيدن به مقصد بايد از چندين در بگذريد، لازم نيست پشت تمام درها بايستيد و به دوستان تعارف كنيد. (يك بار تعارف پشت در اول كافي است.)
15- اگر بزرگ‌تري وارد جمع شد، به احترام برخيزيد، هر چند لحظاتي قبل با وي در محلي ديگر احوال‌پرسي كرده باشيد.
16- وقتي كسي عجله دارد، بهتر است با وي دست ندهيد و احوال‌پرسي را طولاني نكنيد.
17- هنگام احوال‌پرسي چيزي نخوريد.
*** منابع براي مراجعه و مطالعه بيشتر در زمينه مورد بحث :
1. اخلاق و معاشرت در اسلام، على قائمى، تهران، اميرى.
2. اخلاق و معاشرت در اسلام، جواد محدثى، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
3. معاشرت، استاد حسين انصاريان، دارالعرفان
4. آيين معاشرت از ديدگاه اسلام : اخلاق اسلامي و آداب معاشرت، علي محمد حيدري نراقي.
5. آيين دوستىيابى، ديل كارنگى.
6. آئين و آداب معاشرت، محمود رفعت
7. اخلاق معاشرت، على قاسمى
*** اميرالمومنين حضرت علي (ع) :
آرام باش، توكل كن، تفكر كن، سپس آستين ها را بالا بزن، آن گاه دستان خداوند را مي بيني كه زودتر از تو دست بكار شده اند.
موفق باشيد. باز هم با ما سخن بگوييد.
