در فرهنگ اسلامی، جهاد به دو دسته تقسیم میشود: «جهاد اصغر» که نبرد در میدان جنگ فیزیکی است و «جهاد اکبر» که مبارزهای درونی با نفس است. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله پس از بازگشت از یک نبرد فرمودند که اکنون زمان جهاد بزرگتر، یعنی مبارزه با نفس، فرا رسیده است. در دنیای اطلاعات، این اصل معنایی بسیار ملموس پیدا میکند.
بزرگترین نبرد ما در فضای مجازی، نبرد با غرور، خشم، تعصبات، و میل به دیدهشدن و تأیید گرفتن (لایک و بازنشر) است. بدون پیروزی در این «جهاد اکبر»، هرگونه فعالیت رسانهای ما به ابزاری در خدمت نفس تبدیل میشود، نه حقیقت. این خودسازی، پیشنیاز هر جهاد اطلاعاتی اخلاقی است.
این اصل، فرهنگ «اینفلوئنسری» مدرن را به چالش میکشد و از ما میخواهد که به جای تمرکز بر معیارهای بیرونی موفقیت (تعداد فالوئر و نرخ تعامل)، بر سلامت و یکپارچگی درونی خود متمرکز شویم.
«کلمۀ طیّبه»؛ سلاح سازندگی
جهاد صرفاً یک عمل تدافعی برای جلوگیری از شر نیست، بلکه یک کنش فعال برای گسترش خیر است. قرآن کریم «کلمۀ طیّبه» یا همان سخن پاک و نیکو را به درختی تنومند تشبیه میکند که ریشههایش استوار و میوههایش همیشگی است: (ابراهیم: ۲۴-۲۵). در دنیایی که پر از کلمات مسموم، اخبار ناامیدکننده و محتوای تفرقهافکن است، بزرگترین جهاد، تولید و ترویج «کلمۀ طیّبه» است. این همان چیزی است که امروز از آن با عنوان «جهاد تبیین» یاد میشود. وظیفۀ امروز یک جهادگر رسانهای خلق محتوایی است که امید میبخشد، آگاهی را عمیق میکند، به جای هیجانزدگی به تفکر وا میدارد و به جای ساختن دیوارهای جدید، میان انسانها پل میزند. این جهاد، جهاد سازندگی در میدان اندیشههاست.
سلاح پنهان پروپاگاندا
همهی ما برای تشخیص دروغهای آشکار آموزش دیدهایم، اما خطرناکترین و مؤثرترین ابزار پروپاگاندا، دروغ مطلق نیست، بلکه «شبهحقیقت» یا نیمهحقیقت است. یعنی استفاده از اطلاعات درست و واقعی، اما به شکلی ناقص، خارج از بستر و جهتدار برای القای یک نتیجۀ نادرست.
این دقیقاً همان تعبیر امیرالمؤمنین علیهالسلام در مورد سخن خوارج است که آن را «کلمه حق یراد بها باطل» (سخن حقی که از آن اراده باطل شده است)، توصیف کردند. مانند ارائهی آمار رشد اقتصادی یک کشور بدون اشاره به تورم افسارگسیختهای که قدرت خرید مردم را از بین برده است. عددِ رشد، «حقیقت» است، اما روایتی که میسازد، «باطل» است. بنابراین، جهاد اطلاعاتی واقعی فقط مبارزه با دروغ نیست، بلکه تعهدی عمیق به «تمامیت روایت»، شفافیت و ارائۀ تصویر کامل است.
اصل «تحقیق و تبیّن» پیش از انتشار خبر
در دنیای دیجیتال، سرعت، یک فضیلت محسوب میشود. اولین بودن، وایرال شدن و پیشی گرفتن در انتشار خبر، آرزوی هر کنشگر رسانهای است. اما اخلاق جهاد، فضیلتی بزرگتر را به ما یادآوری میکند: درنگ و تحقیق. این همان اصل «تبیّن» است. خداوند در قرآن به صراحت فرمان میدهد پیش از پذیرش و انتقال هر خبری، صحت آن را بسنجید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا...» (حجرات: ۶).
در عصر فیکنیوز و الگوریتمهای هیجانمحور، «تبیّن» یا همان راستیآزمایی، خط مقدم جهاد اطلاعاتی است. هر لایک، هر بازنشر و هر کامنت تأییدآمیز، به مثابۀ ضربۀ شمشیری است که یا از حقیقت دفاع میکند یا به آن آسیب میزند.
پژوهشی در دانشگاه MIT نشان میدهد که «اخبار جعلی ۷۰ درصد سریعتر از اخبار واقعی منتشر میشوند». این یعنی الگوریتمها و طبیعت انسانی ما، به سمت هیجان و سرعت گرایش دارد، نه لزوماً حقیقت.
جهاد با «نیت»
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در حدیثی مشهور فرمودند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ» (بحار الأنوار، ج ۶۷، ص ۲۱۰)، یعنی «همانا اعمال به نیتها بستگی دارد». امروز هر کنشگر رسانهای قبل از هر گونه فعالیتی باید از خود بپرسد: چرا این محتوا را تولید یا منتشر میکنیم؟ برای آگاهیبخشی و اصلاح جامعه یا برای افزایش نرخ تعامل (Engagement Rate)، جذب فالوئر و کسب درآمد؟ جهاد در این عرصه، یک مبارزۀ درونی و دائمی با انگیزههای غیرالهی است. مبارزه با نفسی که شهرت را بر حقیقت، و ترافیک سایت را بر مسئولیت اجتماعی ترجیح میدهد. رسانهای که نیتش خالص نیست، حتی اگر ظاهری دینی و ارزشی داشته باشد، در عمل میتواند به ابزاری برای تفرقه و تخریب تبدیل شود. جهاد اکبر که مبارزه با نفس است، اینجا معنای دقیقی پیدا میکند: مبارزه با «خود» برای خدمت به «حقیقت».
جهاد برای «حفظ آبرو»
از امام صادق علیهالسلام نقل است که فرمودند: «حرمت مؤمن از حرمت کعبه بزرگتر است». (بحار الأنوار، ج ۶۵، ص ۱۵). امروز، شبکههای اجتماعی به بزرگترین قربانگاه آبروی انسانها تبدیل شدهاند. افشاگری، تمسخر، ساختن میمهای توهینآمیز و قضاوتهای عجولانه، سادهترین راه برای تولید محتوای وایرال است. جهاد در این بستر، مقاومت در برابر این وسوسۀ ویرانگر است. جهاد برای ایجاد فضایی که در آن، نقد جای تخریب را بگیرد، گفتگو جای توهین را و حفظ کرامت انسانی بر هر منفعت دیگری ارجح باشد. این یعنی انتخاب مسیر سختتر اما درستتر؛ یعنی مقاومت فعالانه در برابر موجی که از بیآبرو کردن دیگران، برای خود اعتبار میخرد.
سلاح شما، اخلاق شماست
جهاد اطلاعاتی، اگر درست فهمیده شود، نبرد بیاخلاقی با بیاخلاقی و تلاش برای غلبه بر دشمن به هر قیمتی نیست. بلکه «هنرِ ساختنِ سپهرِ ارتباطی» است که در آن حقیقت مجال تنفس پیدا میکند، کرامت انسان حفظ میشود و جامعه کمتر زخم میخورد.
در این نبرد، لایکها، بازنشرها و کامنتهای ما، شمشیرهای ما هستند. پیروزی در این میدان نه با نرخ تعامل و تعداد دنبالکنندگان، که با پایبندی به اصول اخلاقیِ راستیآزمایی، عدالت، خویشتنداری و کرامت انسانی سنجیده میشود. پس، پیش از کلیک بعدی از خود بپرسید: آیا این کلیک، شمشیری در دفاع از حقیقت است، یا تنها ضربهای دیگر در یک جنگ بیمعنا؟
پیام شما به ما