دمانس یا زوال عقل عارضه‌ای است که در آن عملکرد مغز و دستگاه عصبی افت می‌کند. این بیماری ناشی از کاهش سلول‌های فعال مغز و ازدست‌رفتن سلول‌های مغز در قسمت‌های گوناگون است که باعث فراموشی می‌شود. زوال عقل معمولاً با ازدست‌رفتن حافظه کوتاه‌مدت شروع می‌شود و سپس حافظه بلندمدت، تفکر، تصمیم‌گیری، یادگیری، برنامه‌ریزی، تغییرات هیجانی و تعاملات اجتماعی نیز دچار اختلال می‌شود که فراتر از ضعف حافظهٔ ناشی از سالخوردگی بوده و زندگی فرد را تماماً تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

زوال عقل معمولاً در افراد سالخورده و بالای ۶۵ سال دیده می‌شود؛ اما آنهایی که دچار اختلالات خاص ژنتیکی مثل سندرم داون یا بیماری‌های مغزی هستند یا سابقهٔ سکته مغزی، عفونت‌های دستگاه عصبی یا آسیب مغزی دارند ممکن است در سنین پایین‌تر دچار زوال عقل شوند.

علت زوال عقل چیست؟

. زوال عقل معمولاً در افراد بالای ۶۵ سال اتفاق می‌افتد و بیماری آلزایمر شایع‌ترین نوع آن است. دیگر انواع زوال عقل شامل زوال عقل مرتبط با بیماری پارکینسون و زوال عقل پیشانی‌گیجگاهی می‌شوند.

. سکته مغزی در افراد سالمندی که دچار عوارضی هستند که بر رگ‌های خونی‌شان اثر می‌گذارد رخ می‌دهد، مثل دیابت، فشارخون بالا و کلسترول بالا.

. جراحی‌های مغز و اعصاب مثل خونریزی درون جمجمه‌ای، تومورهای مغزی یا مننژیال و هیدروسفالی با فشار نرمال.

. عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی در دستگاه عصبی مرکزی مثل مننژیت یا آنسفالیت.

. کمبود ویتامین B۱۲ که در افرادی دیده می‌شود که مشکل جذب مواد مغذی دارند یا داروهایی مصرف می‌کنند که جلوی جذب این ویتامین را می‌گیرد یا کسانی که تحت جراحی معده قرار گرفته‌اند یا گیاهخواران.

. اختلالات سیستمی در بدن مثل اختلال تیروئید، نارسایی کبد یا بیماری مزمن کلیوی.

. قرارگرفتن در معرض سموم، برخی از داروها یا سوءمصرف مواد.

. برخی از عوارض روان‌پزشکی مثل افسردگی یا اختلال دوقطبی.

. آسیب‌های جدی مغزی مثل محرومیت از اکسیژن، تشنج‌های مداوم، افت قند خون طولانی‌مدت یا آسیب مغزی ناشی از تصادف.

علائم اولیه زوال عقل چیست که باید متوجه آنها باشیم؟

. ضعف حافظه کوتاه‌مدت

. احساس گیجی نسبت به زمان و مکان

. عدم توانایی در یادگیری چیزهای جدید، تمرکز نداشتن، عدم توانایی تمرکز روی یک موضوع برای مدتی طولانی

. نوسانات خلقی، تحریک‌پذیری عصبی، به‌راحتی عصبی شدن، پرخاشگری

. افزایش مشکلات ارتباطی مثل عدم توانایی برای برقرار ارتباط مثل گذشته، فراموش‌کردن اسم وسایل، لکنت‌زبان یا اختلال در گفتار.

. افسردگی، ازدست‌دادن اشتیاق، منفعل‌شدن

. ازدست‌دادن توانایی‌های انجام کارهای شخصی در جنبه‌های گوناگون مثل حمام‌کردن، خوردن، ادرار و مدفوع کردن یا عدم توانایی برای انجام کارها و فعالیت‌هایی که فرد قبلاً انجامشان می‌داد مثل رانندگی، برنامه‌ریزی کارها، مصرف دارو یا تصمیم‌گیری

مراحل زوال عقل

بر اساس عملکرد مغز و علائم بیمار، زوال عقل به ۴ مرحله تقسیم می‌شود:

. مرحله اول، شروع زوال عقل: موجب ازدست‌رفتن توانایی برای انجام کارهای پیچیده می‌شود؛ اما فرد هنوز می‌تواند کارهای شخصی خودش را انجام بدهد مثل لباس پوشیدن، حمام‌کردن، غذاخوردن و دستشویی رفتن. مشکلات هیجانی مانند افسردگی یا تحریک‌پذیری عصبی نیز ممکن است بروز کند.

. مرحله دوم، زوال عقل خفیف: شامل ضعفی اندک در انجام کارهای شخصی، درک مسائل، نقص در یادگیری و قدرت ناکافی در تصمیم‌گیری می‌شود. گاهی علائمی مانند توهم و هذیان نیز ممکن است وجود داشته باشد.

. مرحله سوم، زوال عقل شدید: شامل ازدست‌دادن تمام توانایی‌های شناختی، عدم توانایی در انجام کارهای روزانه بدون نیاز به کمک و بی‌اختیاری ادرار و مدفوع می‌شود. بیمار در این مرحله نیاز به مراقبت و پرستاری دارد.

. مرحله چهارم و پایانی، زوال عقل زمین‌گیر: شامل زمین‌گیر شدن کامل بیمار می‌شود. بیمار نمی‌تواند حرکت کند یا غذا بخورد یا حرف بزند و ارتباط بگیرد و در نتیجه در معرض سوءتغذیه، انواع عفونت‌ها و زخم بستر است.

ریسک فاکتورها یا عوامل خطر زوال عقل

. افزایش سن

. برخی فاکتورهای ژنتیکی

زوال عقل معمولاً در افراد سالخورده و بالای ۶۵ سال دیده می‌شود؛ اما آنهایی که دچار اختلالات خاص ژنتیکی مثل سندرم داون یا بیماری‌های مغزی هستند یا سابقهٔ سکته مغزی، عفونت‌های دستگاه عصبی یا آسیب مغزی دارند ممکن است در سنین پایین‌تر دچار زوال عقل شوند. کسانی که بیماری‌هایی مانند فشارخون بالا، دیابت، بیماری مزمن کبدی یا کلیوی و کلسترول بالا دارند

. مصرف برخی داروها که بر عملکرد مغز اثر می‌گذارد مثل آنتی‌کولینرژیک و مصرف مواد مخدر

. مصرف زیاد الکل

. سیگارکشیدن

. آسیب‌های جدی مغزی

. قرارگرفتن در معرض آلودگی هوا خصوصاً PM ۲.۵

. مشکلات شنوایی یا بینایی

. افسردگی

. عدم فعالیت بدنی و ورزش‌نکردن

. انزوا از اجتماع یا نداشتن تعاملات اجتماعی مثل قرنطینه طی کووید - ۱۹

زوال عقل چگونه تشخیص داده می‌شود؟

. پزشک سابقهٔ بیمار را می‌پرسد و معاینه فیزیکی انجام می‌دهد.

. تست عملکرد نورولوژیکی مثل حافظه، تمرکز و جهت‌گیری فضایی، تفکر، زبان و وضعیت هیجانی مانند افسردگی

. آزمایش خون برای تشخیص علت زوال عقل مثلاً عملکرد تیروئید، سطح الکترولیت‌ها، عملکرد کبد، عملکرد کلیه، سطح ویتامین‌ها و...

. تست‌های تصویری از مغز با استفاده از ابزارهایی مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آرآی

. تست‌های تخصصی بیشتر مثل EEG، آنالیز مایع نخاعی یا پت اسکن در صورت نیاز

. آزمایش خون از جهت مارکرهای آلزایمر

درمان زوال عقل

درمان زوال عقل بستگی به علت اصلی، علائم و شدت بیماری دارد:

. درمان بدون داروی زوال عقل: متمرکز بر تمرینات تحریک مغز است مثل بازی‌های فکری، درمان‌های رفتاری، ورزش و اصلاحاتی در محیط زندگی مثل آموزش به اعضای خانواده برای درک بهتر و مدیریت علائم در بیمار.

. درمان دارویی زوال عقل: بستگی به پزشک دارد. بیشتر داروها برای تسکین و کُند کردن روند تحلیل مغز هستند.

. درمان جراحی زوال عقل: در مواردی مطرح می‌شود که علت زوال عقل یک مشکل قابل اصلاح ساختاری در مغز باشد، نه همه انواع زوال عقل.

چگونه از زوال عقل پیشگیری کنیم؟

بیشتر موارد زوال عقل ریشه در تباهی عصبی در مغز دارند که قابل‌درمان نیست. اما مراقبت از سلامتی و مدیریت ریسک فاکتورهای خاص می‌تواند این روند را کُند کرده و علائم را به تأخیر بیندازد، مثل:

. کنترل دیابت، فشارخون و کلسترول و نگه‌داشتن سطحشان در طیف نرمال

. اصلاح مشکلات شنوایی و بینایی

. اجتناب از داروها و موادی که به مغز آسیب می‌زنند

. ورزش‌های مغزی، فعالیت بدنی منظم و تعاملات اجتماعی

. مدیریت استرس و داشتن خواب و استراحت کافی

. اجتناب از الکل و سیگار و مواد مخدر و آسیب‌های مغزی