گاهی فقط چند ساعت کافیست تا موجی در فضای مجازی همه را با خود ببرد. پستهایی پشت سر هم منتشر میشوند، استوریها واکنشی میشوند، مواضع شکل میگیرند و انگار همه در یک لحظه به نتیجهای واحد رسیدهاند. اما کافیست چند روز بگذرد تا همانهایی که با قاطعیت موضع گرفته بودند، حرفشان را پس بگیرند یا به سمت کاملاً مخالف بروند. نه از سر فریبکاری؛ از سر «بیثباتی شناختی». چون اساساً این مواضع بر پایه تحلیل شخصی شکل نگرفتهاند.
در روانشناسی اجتماعی، این پدیده شناختهشده است: اثر گلهای. یعنی همان جایی که فرد، تصمیم و نظر خود را بر اساس رفتار جمع شکل میدهد نه بر پایه فکر مستقل.
وقتی جمع به جای من فکر میکند
ذهن انسان بهطور طبیعی تمایل دارد در موقعیتهای پرابهام یا اجتماعی، به واکنش جمع نگاه کند. این تمایل، در زندگی سنتی شاید کمککننده بود، اما در عصر دیجیتال به پاشنه آشیل تصمیمگیری تبدیل شده است. شبکههای اجتماعی، این تمایل طبیعی را تقویت میکنند. الگوریتمها، نظرهایی را برجسته میکنند که بیشترین تعامل را داشتهاند. در نتیجه، ما مدام با صداهای بلند و پرتکرار مواجهیم و ذهنمان بدون آنکه بخواهد، صدای جمع را بهعنوان معیار حقیقت میپذیرد.
ذهنی که تکرار میکند
روانشناسی شناختی توضیح میدهد که مغز، در مواجهه با اطلاعات زیاد، ترجیح میدهد از «میانبرهای ذهنی» استفاده کند. یکی از این میانبرها، تبعیت از جمع است. در شرایطی که با حجم زیادی از اطلاعات، موضعگیریها و تحلیلها مواجهایم، مغز برای صرفهجویی در انرژی، از تحلیل شخصی صرفنظر میکند و به گزینهای که بیشتر دیده و تأیید شده، تمایل پیدا میکند. این یعنی اثر گلهای، نه از بیسوادی، بلکه از *خستگی شناختی* و میل طبیعی به امنیت روانی ناشی میشود.
دادههایی برای تأمل
در آزمایش معروف اش (Asch)، شرکتکنندگان در مواجهه با نظر اشتباه جمع، در ۷۵٪ موارد حاضر شدند پاسخ درست خود را کنار بگذارند و مثل بقیه پاسخ دهند. مطالعهای در Journal of Behavioral Decision Making نشان داد در شرایطی که فشار اجتماعی وجود دارد، احتمال تصمیمگیری اشتباه تا سه برابر افزایش مییابد. براساس گزارش Pew Research (۲۰۲۰)، بیش از ۶۰٪ از کاربران فضای مجازی پیش از اظهار نظر سیاسی، ابتدا واکنش فالوئرهایشان را بررسی میکنند.
از همرنگ جماعت تا فروپاشی هویت دیجیتال
وقتی پیش از نوشتن یک کامنت، ابتدا سراغ نظرات پرتکرار میرویم و شبیه همانها مینویسیم. وقتی یک ویدیو یا استوری را فقط بهخاطر پرلایک بودن میپذیریم یا منتشر میکنیم، نه کیفیت محتوای آن. وقتی مواضع ما نسبت به یک موضوع اجتماعی یا سیاسی، با هر موجی تغییر میکند. وقتی حتی برای نوشتن کپشن یا واکنش، منتظر میمانیم ببینیم «بقیه» چه گفتهاند.
برای مثال کاربری که هر روز با مواضع مختلف روبرو میشود: یکی را بازنشر میکند، فردا پشیمان میشود، و پسفردا تحلیل شخصی دیگری را منتشر میکند. نه برای قانع شدن، فقط برای جا نماندن از فضا. در این چرخه، نظر داشتن آسان است؛ اما نظر ساختن، روزبهروز سختتر میشود.
لایههای پنهان گلهگرایی مدرن
ترس از طرد دیجیتال: در شبکههای اجتماعی، حذف شدن از جمع یا نادیده گرفتن یک موج، ممکن است به ترس از دیدهنشدن یا جا ماندن تعبیر شود.
سندروم تماشاگری جمعی: افراد به جای تحلیل فعال، فقط دنبال میکنند که دیگران چه میگویند تا بدانند باید چه بگویند.
الگوریتمزدگی شناختی: آنچه میبینیم حاصل انتخاب ما نیست، بلکه نتیجه طراحی الگوریتمهاییست که محبوبترین محتوا را نشان میدهند نه دقیقترین را.
تبعات اثر گلهای
شکلگیری هویت سیال و شکننده: فرد در مواجهه با نظرات متضاد، ثبات درونی خود را از دست میدهد و تبدیل به آینه جمع میشود.
از بین رفتن تفکر انتقادی: وقتی ذهن عادت میکند به همراهی با موج، توانایی تجزیه و تحلیل و مخالفت سازنده را از دست میدهد.
ترس از بیان نظر متفاوت: افراد در فضای مجازی یاد میگیرند که «سکوت» یا «همصدایی» امنتر است تا مخالفت، حتی اگر آن مخالفت از دل تحلیل شخصی آمده باشد.
بیاعتمادی به مواضع عمومی: چون نظرات مردم مدام تغییر میکند و ثباتی در آن نیست، گفتوگوی واقعی و اصیل از بین میرود.
وقتی ذهنها خستهاند، جمع تصمیم میگیرد
تفکر مستقل یک استعداد ذاتی نیست؛ مهارتیست که باید با تمرین و آگاهی در خود تقویت کرد. در دنیای امروز، این مهارت از همیشه ضروریتر است. قبل از خواندن نظر دیگران، از خودت بپرس: واقعاً چه فکری دارم؟ منبع اطلاعات را بررسی کن، نه فقط شدت ترند بودن آن را نترس از اینکه نظرت با جریان غالب فرق دارد؛ گاهی این نشانه رشد است. برای خودت خلوت شناختی بساز؛ گاهی خاموشیِ چند ساعته از شبکههای اجتماعی، ذهن را بازسازی میکند.
اثر گلهای به چه قیمت؟
در دنیایی که هرکس میتواند بلندگو باشد، صداهای واقعی سختتر شنیده میشوند. اثر گلهای نه فقط رفتار ما را تغییر میدهد، بلکه آرامآرام فکر ما را از آنِ خود میکند. ما با تکرار، با ترند، با هشتگ و با موج، بیآنکه بدانیم، نظرهایی را میپذیریم که هیچگاه به آنها فکر نکردهایم. اما هنوز دیر نشده؛ هنوز میشود در میانه همهمهها ایستاد، پرسید، شک کرد، تحلیل کرد حتی به قیمت تنهایی و ترک فالورها.
پیام شما به ما