قرآن می‌فرماید اگر خبر یا پیامی به تو رسید که پیام‌آورنده، فاسق و دروغگو است و یا اصلا فرد را نمی‌شناسید در پذیرش آن عجله نکنید و حتما تحقیق نمایید. زیرا پشیمانی به بار می‌آورد.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی‌ ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ(حجرات، ۶)؛ ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! اگر فاسقی برای شما خبری مهم آورد خوب تحقیق و بررسی کنید، مبادا (با زودباوری و شتاب‌زدگی تصمیم بگیرید و) ناآگاهانه به گروهی آسیب رسانید، سپس از کرده‌ خود پشیمان شوید.

فسق در لغت به معنای خارج شدن است و در اصطلاح قرآنی، به خارج شدن از راه مستقیم گفته می‌شود. این کلمه در برابر عدالت به کار می‌رود و فاسق به کسی گویند که مرتکب گناه کبیره‌ای شود و توبه نکند.

فسق یعنی خارج‌شدن «فسقت الرطبة عن قشرها» یعنی خرما از غلاف خود خارج شد. به این جهت به کافر فاسق گویند که از ایمان خارج شده است، به گناهکار فاسق گویند چون از اطاعت خدا خارج شده است.

نبأ یعنی خبر مفید و بزرگ و مفید علم یا ظن (راغب اصفهانی)، به معنی مطلق خبر نیز گفته‌اند، در آیه فوق، منظور خبر بزرگ است.

تکیه بر اخبار غیر موثق بسیار خطرناک، و موجب از هم پاشیدگی نظام جامعه است، و مصائب فراوانی به بار می‌آورد، حیثیت و حقوق اشخاص را به خطر می‌اندازدتبیین یعنی آشکارشدن و آشکار کردن، منظور از آن در آیه تحقیق و آشکار کردن است. (تفسیر احسن الحدیث، قرشی، ج۱۰، ص۲۶۶)

تفاوت تحقیق و تجسس

در آیه ۶ حجرات صریحا دستور تحقیق و بررسی آمده، ولی درآیه‌ ۱۲ همین سوره، تجسّس، حرام شمرده شده است. علت تفاوت این دو حکم چیست؟ تحقیق و تفحّص، هم حرام است و هم واجب؟

وقتی گفته می‌شود تجسّس حرام است، در موضوع رفتار و موضوعات شخصیِ مردم است که ربطی به زندگی اجتماعی ندارد، ولی جایی که واجب می‌باشد، وقتی است که به جامعه مربوط می‌شود و می‌خواهیم بر اساس آن، اقدام عملی انجام دهیم که اگر وارد نشویم و تحقیق و بررسی نکنیم جامعه در معرض فتنه و آشوب قرار می‌گیرد.

اهمیت خبررسانی در اسلام

خبر و خبررسانی خصوصا در این برهه از روزگار که وسایل خبررسانی بسیار زیاد شده از اهمیت بسیاری برخوردار است. متاسفانه در این برهه که جنگ رسانه یکی از انواع جنگها است خبرهای راست و دروغ نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. در واقع یکی از اهداف خبرگزاری‌های فاسق، ایجاد فتنه و به هم زدن امنیّت نظام است. در این زمینه قرآن کریم نکات دقیقی را ارائه می‌دهد:  

الف) انتقاد قرآن از خبرآورندگان: قرآن از کسانی که هر خبری را می‌شنوند و نسنجیده آن را نشر می‌دهند، به شدّت انتقاد کرده و می‌فرماید: خبر را به اهل استنباط و تفکر عرضه کنید و اگر حقّانیّت آن ثابت شد، آنگاه آن را پخش کنید. (نسا، ۸۳)

ب) کیفری سخت: قرآن برای کسانی که با پخش اخبار دروغ، در جامعه دغدغه ایجاد می‌کنند، کیفری سخت معیّن فرموده است.

(احزاب، ۶۰)

ج) ارجاع اخبار برای تصدیق آن: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در سال آخر عمر شریف خود در سفر حج فرمودند: کسانی که خبرهای دروغی از من نقل می‌کنند، زیادند و در آینده زیادتر خواهند شد، هر کس آگاهانه به من نسبت دروغ بدهد، جایگاهش دوزخ است و هر چه از من شنیدید، به قرآن و سنّت من عرضه کنید، پس اگر موافق آن دو بود بپذیرید وگرنه ردّ کنید. (بحارالانوار، ج۲، ص۲۲۵) بنابراین باید خبرهای شنیده شده را به منابع درست ارجاع داده و اگر صحیح بودن آن تصدیق شد آنگاه نشر دهیم.

د) اخبارِ مستند: امام صادق علیه‌السلام به کسی که خبرهای دروغی را به پدرش امام باقر علیه‌السلام نسبت می‌داد، لعنت کردند و فرمودند: هر چه از ما شنیدید، اگر شاهد و گواهی از قرآن یا سایر سخنان ما بر آن پیدا کردید، بپذیرید وگرنه رد کنید. (بحارالانوار، ج۲، ص۲۵۰) بنابراین بدانیم:

- افراد مومن باید اهل تحقیق و بررسی با سرعت بالا باشند نه زودباور

- بدانیم افراد فاسق، در صدد ترویج اخبار دروغ و نوعی شایعه‌پراکنی هستند

- جامعه اسلامی، در معرض تهاجم خبری است و مردم باید هوشیار باشند

- خوش‌باوری را کنار بگذاریم خصوصا در شرایط بحران و جنگ

- پرهیز از نشر عجولانه و بدون بررسی و تحقیق اخبار

- اهداف خبرگزاری‌های فاسق، ایجاد فتنه و بهم زدن امنیّت نظام است

- به نابودی کشاندن جامعه با اقدام بر اساس خبر بررسی نشده

- اقدام بر اساس اخبار سنجیده‌نشده برابر با پشیمانی

قرآن از کسانی که هر خبری را می‌شنوند و نسنجیده آن را نشر می‌دهند، به شدّت انتقاد کرده و می‌فرماید: خبر را به اهل استنباط و تفکر عرضه کنید و اگر حقّانیّت آن ثابت شد، آنگاه آن را پخش کنید

عواقب تکیه‌کردن بر اخبار غیرموثق

تکیه بر اخبار غیر موثق بسیار خطرناک، و موجب از هم پاشیدگی نظام جامعه است، و مصائب فراوانی به بار می‌آورد، حیثیت و حقوق اشخاص را به خطر می‌اندازد، انسان را به بیراهه و انحراف می‌کشاند، و به تعبیر قرآن در آیه فوق، سرانجام مایه ندامت و پشیمانی خواهد بود.

ساختن خبرهای دروغین و تکیه بر اخبار غیر موثق، یکی از حربه‌های قدیمی نظام‌های جبار و استعماری است، که به وسیله آن جوّ کاذبی ایجاد کرده، و با فریب و اغفال مردم ناآگاه، آنها را گمراه می‌سازند، و سرمایه‌های آنها را به تاراج می‌برند.

اگر مسلمانان دقیقاً به همین دستور الهی که در این آیه وارد شده، عمل کنند، و خبرهای فاسقین را بدون تحقیق و تبیّن نپذیرند، از این بلاهای بزرگ، مصون خواهند ماند. (تفسیر نمونه ذیل آیه ۶ حجرات)

بنابراین متوجه حساسیت بسیار بالای اخبار غیر موثق در جامعه شدیم و لازم است به هیچ عنوان هر خبری را بدون بررسی منتشر ننماییم.