از دارو و کنسرو گرفته تا نان و آب معدنی، برخی خانواده‌ها با انبار کردن اقلام مصرفی، تلاش می‌کنند در برابر آینده‌ای مبهم احساس امنیت کنند. اما این رفتار شخصی، تأثیری عمومی دارد: افزایش کمبود، فشار روانی جمعی و بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا. در این گزارش نگاهی می‌اندازیم به پشت‌پرده روان‌شناختی و اجتماعی این رفتار، و نقش تعیین‌کننده فضای مجازی در تشدید آن.

چرایی روان‌شناختی: کنترل بحران، حتی اگر توهمی باشد

تحقیقات متعددی در حوزه روان‌شناسی بحران، به‌ویژه پس از همه‌گیری کووید-۱۹، نشان داده‌اند که انسان‌ها در موقعیت‌های مبهم و تهدیدآمیز، به دنبال اعمال «کنترل ادراکی» بر وضعیت می‌گردند. یکی از رایج‌ترین این واکنش‌ها، انبار کردن مواد غذایی و دارویی است.

در مطالعه‌ای منتشر شده در Journal of Consumer Research، رفتارهای خرید افراطی در شرایط اضطراب جمعی، «رفتار جبرانی برای کاهش اضطراب» توصیف شده‌اند. افراد، حتی در نبود نیاز واقعی، اقلامی را می‌خرند که دیگران هم می‌خرند؛ چون نگرانند اگر جا بمانند، دیگر چیزی گیرشان نیاید. این پدیده به‌ویژه در جوامعی که تجربه بحران‌های قبلی را داشته‌اند، شدت بیشتری دارد.

وقتی رفتار فردی، اثر جمعی دارد

مشکل اصلی در احتکار خانگی آنجاست که این رفتار فردی، وقتی در مقیاس وسیع تکرار شود، به یک بحران واقعی در سطح بازار منجر می‌شود. در واقع، بسیاری از کمبودها نه به‌دلیل نقص واقعی در تأمین، بلکه به‌خاطر تقاضای ناگهانی و انباشت بی‌رویه ایجاد می‌شوند.

در گزارش تحلیلی The Conversation در سال ۲۰۲۰ آمده بود که در شرایط بحران، زنجیره تأمین بیشتر از کمبود واقعی، از هجوم مصرف‌کننده دچار اختلال می‌شود. این روند باعث می‌شود حتی افرادی که دنبال خرید معقول و روزمره‌اند، با قفسه‌های خالی روبرو شوند—و این خودش موج بعدی اضطراب را ایجاد می‌کند. چرخه‌ای که از ترس شروع می‌شود و با ترس تغذیه می‌شود.

رسانه‌های بی‌هویت، محرک پنهان خرید بی‌رویه

بررسی رفتار کاربران در روزهای اخیر نشان می‌دهد که بسیاری از تصمیم‌های خرید افراطی، ناشی از محتوای منتشرشده در فضای مجازی بوده است. پیام‌هایی با تیترهایی مثل «تهران قراره تخلیه کامل شه» یا «بنزین فردا سهمیه‌ای می‌شه» به سرعت در گروه‌ها و کانال‌های بدون هویت منتشر می‌شوند و افکار عمومی را به‌سمت خرید غیرمنطقی سوق می‌دهند.

بر اساس مطالعه‌ای از دانشگاه MIT درباره نقش شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی رفتار اقتصادی در بحران، کاربران به‌ویژه زمانی که اطلاعات رسمی دیر برسد یا مبهم باشد، بیشتر به شایعات غیررسمی واکنش نشان می‌دهند. این مسئله می‌تواند به آشفتگی بازار و بحران مصنوعی دامن بزند درحالی‌که هنوز حتی شرایط بحرانی نشده است.