روحیۀ خدمت حتی در زمان محرومیت سیاسی

دوران سکوت و کناره‌گیری سیاسی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به معنای گوشه‌گیری و انفعال ایشان در برابر تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه نبود. آن حضرت در این فاصله، خدمات گسترده‌ای در عرصه‌های اجتماعی و عمرانی ارائه کرد که تاریخ، نظیر آن را برای دیگران سراغ ندارد.

دستگیری از فقیران و یتیمان

از بارزترین جلوه‌های سلوک اجتماعی امام، کمک به نیازمندان بود. به اتفاق همۀ مفسران آیۀ ۲۷۴ سورۀ بقره (کسانی که در شب و روز و آشکارا و پنهانی انفاق می‌کنند) در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است. روایات متعدد از کمک‌های پنهانی ایشان به فقرا و حمایت همیشگی‌اش از یتیمان حکایت دارد؛ تا جایی که برخی ایشان را «ابوالیتامی» می‌خواندند.

آزادسازی بردگان

یکی از آموزه‌های مهم اجتماعی اسلام، تلاش برای رهایی انسان‌ها از بند اسارت است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این زمینه نیز پیشگام بود. چنان‌که امام صادق علیه‌السلام گواهی داده است: «امام، هزار برده را با دسترنج خویش ـ نه از بیت‌المال ـ خرید و آزاد ساخت» (فروع کافی، ج۵، ص۷۴)

کشاورزی و درختکاری

یکی از مشاغل مورد علاقه امیرالمؤمنین علیه‌السلام کشاورزی بود. این فعالیت نه‌تنها وسیله‌ای برای تأمین نیاز خود و نیازمندان بود، بلکه روشی برای آبادسازی زمین و بهره‌وری از منابع طبیعی محسوب می‌شد.

نوشته‌اند: روزی مردی خدمت امام شرفیاب شد و دید «یک وسق» (معادل ۶۰ من) هستۀ خرما در خانه اوست. امام فرمود: این‌ها همه به اذن خدا نخل خواهند شد. بعدها از همین هسته‌ها نخلستانی پدید آمد که امام آن را وقف نیازمندان کرد. (بحار الأنوار، ج۶۱، ص۳۳)

حفر قنوات و تأمین آب

در سرزمین حجاز که کم‌آبی یکی از بحران‌های جدی است، تلاش برای ایجاد منابع پایدار آب ارزشی مضاعف دارد. امام در این زمینه نیز اقداماتی ماندگار انجام داد.

نوشته‌اند: رسول خدا زمینی از انفال را به امام بخشید و او در آن قناتی حفر کرد که آب آن از زمین فوران می‌کرد. حضرت نام آن منطقه را «یَنبُع» گذاشت و آن را وقف زائران خانه خدا کرد. (فروع کافی، ج۷، ص۵۴۳)

امروزه هنوز هم مکانی در مسیر مدینه به مکه با نام «بئر علی» شناخته می‌شود که یادگار همان اقدام عمرانی حضرت است.

ساختن و بازسازی مساجد

از نشانه‌های ایمان به خدا، آبادانی مسجد است. امام در این زمینه نیز تلاش‌هایی گسترده داشت. برخی از مساجدی که به دست ایشان ساخته یا بازسازی شده، عبارت‌اند از: مسجدالفتح در مدینه،  مسجدی کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مساجد متعددی در کوفه و بصره  (ر. ک: مناقب ابن شهرآشوب، ج۱، ص۳۲۳)

وقف اماکن و املاک

حضرت، بخش بزرگی از اموال و زمین‌هایی را که با دسترنج خود آباد کرده بود، وقف عام کرد. طبق نقل تاریخ، درآمد سالانه این موقوفات به حدود چهل هزار دینار می‌رسید که تماماً صرف فقرا می‌شد. با این حال، نقل شده است که حضرت برای تأمین معاش خود ناچار شد حتی شمشیرش را بفروشد! (کشف‌المحجه، ص۱۲۴)

وقف‌نامه‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام علاوه بر ارزش فقهی، سندی گویای انسان‌دوستی، آینده‌نگری و عدالت‌ورزی اوست؛ شخصیتی که حتی در محرومیت سیاسی، دست از خدمت به مردم برنداشت.

با اقتباس و تصرف از: «فروغ ولایت، آیت الله سبحانی»