در قرآن، سه کارکرد بنیادی دفع، رفع و جلب برای استغفار برشمرده شده است. گاهی استغفار در مقام "دفع" بهمعنای مصونسازی در برابر آسیبها و پیامدهای منفی گناه است. در اینجا استغفار از بروز بحران، پیشگیری کرده و فرد را از خطر سقوط در ورطه گرفتاری، مجازات یا بدبختی بازمیدارد. در برخی اوقات استغفار به معنای "رفع"است که بلا یا عذابی فرود آمده و انسان در پی رهایی از آن است. که با استغفار به خداوند پناه برده تا از شرّ ادامه آثار گناه و عذاب رهایی یابد. و گاهی به معنای"جلب" است که فرد خواهان نعمتی است که از آن محروم مانده و در تلاش است محبت الهی را جذب کند. گاهی انسان ناخواسته گناهانی را مرتکب میشود که در عالم تکوین تاثیر وضعی میگذارد که با استغفار رحمت الهی را جذب میکند.
آثار و کارکردهای استغفار در قرآن کریم
در آیات قرآن کریم برای استغفار کارکردهایی بیان شده که بیان میکنیم.
امیرالمومنین علیهالسلام فرمود: خودتان را با استغفار معطر کنید، تا بوهای بد گناه شما را رسوا نکند- آمرزش گناهان: از مهمترین دستاوردهای استغفار این است که خداوند ازگناهان بنده میگذرد. خداوند میفرماید: وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِیمًا(نساء،۱۱۰)؛ هر کس کار زشتی کند یا بر خود ستم ورزد، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را بسیار آمرزنده و مهربان خواهد یافت. در آیه ۶۴ سوره نساء میفرماید: هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه به توفیق خدا از او اطاعت شود. و اگر آنان هنگامی که [با ارتکاب گناه] به خود ستم کردند، نزد تو میآمدند و از خدا آمرزش میخواستند، و پیامبر هم برای آنان طلب آمرزش میکرد، یقیناً خدا را بسیار توبهپذیر و مهربان مییافتند.
- رفع عذاب و بلا: گناه و معصیت به طور یقین عذاب الهی را در دنیا و آخرت به دنبال دارد و بسیاری از بلاهای آسمانی از جمله زلزله و سیل، جنگهای ویرانگر و مرگهای ناگهانی، معلول گناهان و طغیان بشر است و یکی از عواملی که نقش بهسزایی در رفع این بلاها و نیز عذاب اخروی دارد، استغفار است. قرآن میفرماید: وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ(انفال،۳۳)؛ [ای پیامبر] تا تو در میان مردم هستی خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد و نیز تا آنها استغفار میکنند خداوند عذابشان نمیکند. خداوند همچنین در آیات ۱۶۱-۱۶۲ اعراف و آیات ۵۲-۵۸ هود بیان میکند که چگونه آنان با ترک استغفار، خود را به نابودی سوق دادند.
- نزول نعمت و جلب روزی: وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ...(هود،۳)؛ و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به سوی او بازگردید تا آنکه شما را تا پایان زندگی از بهره نیک و خوشی برخوردار کند، و هر که را صفات پسندیده و اعمال شایسته او افزونتر است، پاداش زیادتری عطا کند.
در آیهای دیگر میفرماید:
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا. یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا. وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَیَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهَارًا(نوح، ۱۰-۱۲)؛ از پروردگار خود آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است؛ تا بارانهای مفید و پربرکت را از آسمان بر شما پیوسته دارد و شما را با مال بسیار و فرزندان متعدّد یاری رساند و باغهای خرّم و نهرهای جاری به شما عطا فرماید.
در آیه برای اثر استغفار سه بهره ارزشمند در دنیا معرفی شده: بارشِ پیوسته بارانهای مفید، وسعت و مال فراوان و نعمتِ برخورداری از فرزندان.
امام صادق علیهالسلام با استناد به آیه فوق میفرماید: «هنگامیکه رسیدنِ روزیات را همراهِ سختی و کندی دیدی، زیاد استغفار کن، چرا که خداوند عزّوجلّ در قرآن میفرماید: از پروردگارتان، طلبِ مغفرت نمایید که او بسیار آمرزنده است تا از آسمان پیوسته بر شما بباراند و با اموال و فرزندان فراوان یاریتان رساند (یعنی در دنیا) و باغهای خرّم و نهرهای جاری عطایتان فرماید. (یعنی در آخرت).(بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۲۰۱)
گناه و معصیت به طور یقین عذاب الهی را در دنیا و آخرت به دنبال دارد و بسیاری از بلاهای آسمانی از جمله زلزله و سیل، جنگهای ویرانگر و مرگهای ناگهانی، معلول گناهان و طغیان بشر است و یکی از عواملی که نقش بهسزایی در رفع این بلاها و نیز عذاب اخروی دارد، استغفار استشخصی محضر امام رضا علیهالسلام رسید و از «خشکسالی» شکایت کرد. امام فرمود: «استغفار کن». شخص دیگری به پیشگاه حضرت آمد و از «فقر و نداری» گله نمود. امام فرمود: «استغفار کن» فرد سومی به محضرش شرفیاب شد و از حضرت خواست تا دعایی فرماید که خداوند پسری به او عطا فرماید. حضرت فرمود: «استغفار کن». حاضران با تعجّب پرسیدند: سه نفر با سه خواسته متفاوت، خدمتِ شما آمدند و شما همه را به «استغفار» توصیه فرمودید!؟ امام فرمود: من این توصیه را از خود نگفتم. همانا در این توصیه از کلامِ خداوند الهام گرفتم و آیات ۱۰ الی ۱۲ سوره نوح را تلاوت فرمود. (مجمع البیان، ذیل تفسیر آیه ۱۰ الی ۱۲ سوره نوح)
در روایتی دیگر آمده: هر کس دو ماه پی در پی، هر روز چهارصد مرتبه ذکر استغفار زیر را بخواند، خداوند او را گنجی، از دانش یا مالِ فراوان کرامت میفرماید: «اَستَغفرُ اللّه الّذی لاإله الاّهُوَ الحَی القَیومُ الرَّحمنُالرَّحیمُ بَدیعُالسّمواتِ والأَرضِ مِن جمیعِ ظُلمی و جرمی و اِسرافی عَلی نفسی و اَتوبُ إِلیهِ» (وسایلالشیعه، ج ۷، باب ۴۸)
استغفار در روایات
در روایات از استغفار به عنوان بهترین دعا و عبادت یاد شده و به آن بسیار سفارش شدهایم.
- داروی گناه: پیامبراکرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید: برای هر چیزی داروئی است و داروی گناه استغفار است. (وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۶۸)
- عطر خوش: امیرالمومنین علیهالسلام فرمود: خودتان را با استغفار معطر کنید، تا بوهای بد گناه شما را رسوا نکند. (وسائل الشیعة، ج۱۶، ص۷۰)
- محو گناه: امام صادق علیهالسلام میفرماید: هر کس گناهی کند، اگر سه بار بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ» آن گناه برایش نوشته نمیشود. (الکافی، ج۲، ص۴۳۷)
- سبب آمرزش گناهان کبیره: امام صادق علیهالسلام میفرماید: اگر مومنی در شبانه روز چهل گناه کبیره کند و بعد با پشیمانی بگوید: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکرَامِ وَأَسْأَلُهُ أَنْ یصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ یتُوبَ عَلَیه»؛ خداوند گناهش را میآمرزد. (الکافی، ج۲، ص۴۳۷)
- درمان همه دردها و مشکلات: فردی نزد امیرالمومنین علیهالسلام آمد و گفت: خیلی گناه کردهام دعا کن خداوند مرا بیامرزد. امام فرمود: استغفار کن. شخصی دیگر گفت یا امیرالمؤمنین زراعت من به جهت کمی آب خشک شده، دعا کن تا خداوند باران بفرستد. امام فرمود: استغفار کن. فرد دیگری گفت: یا امیرالمومنین از فقر بیطاقت شدهام دعا کن تا خداوند از لطف خود به من نعمت دهد. امام فرمود: استغفار کن. فرد دیگری گفت: یا امیرالمؤمنین مال بسیار دارم ولی فرزندی ندارم، دعا کن تا خداوند به من فرزند دهد. امام فرمود: استغفار کن ...
"دفع" بهمعنای مصونسازی در برابر آسیبها و پیامدهای منفی گناه است. در اینجا استغفار از بروز بحران، پیشگیری کرده و فرد را از خطر سقوط در ورطه گرفتاری، مجازات یا بدبختی بازمیداردابن عباس گوید از امام پرسیدم افراد از تو درخواستهای متفاوت داشتند اما چرا شما به همه آنان یک دستورالعمل دادی؟ امام با آیات ۱۰ الی ۱۲ سوره نوح استناد کردند.
آداب استغفار کردن
ائمه اطهار در روایات، آدابی برای استغفار بیان نمودهاند از جمله امیرالمومنین علیهالسلام خطاب به مردی که در حال استغفار بود، شش مرحله و ویژگی برای حقیقت استغفار بیان فرمودند که عبارتند از: پشیمانی از گناه گذشته، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، دادن حقوق مردم، انجام واجبات ضایع شده، تلاش برای آبکردن گوشتی که از حرام روییده و چشاندن رنج طاعت از فرامین الهی به جسم. (نهج البلاغه، حکمت۴۱۷)
استغفار، گرچه محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ اما در قرآن، بر استغفار در وقت سَحر تأکید شده و آن را در آیات ۱۵تا ۱۸ سوره ذاریات از ویژگیهای پرهیزکاران برشمرده است. "وَ بِالْأَسْحَارِهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ". (آل عمران، ۱۷/ ذاریات، ۱۸)
پیام شما به ما