در دهه‌های اخیر، شرایط فرهنگی و اقتصادی جهان مدرن، ساختن رابطه‌ای سالم، پایدار و با کیفیت زناشویی را به چالشی پیچیده تبدیل کرده است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و به‌شدت از تحولات فرهنگی و اقتصادی غرب تأثیر پذیرفته است. در نتیجه، نرخ ازدواج در ایران کاهش یافته و هم تجرد خواسته و هم تجرد ناخواسته رو به افزایش نهاده‌اند.

براساس گزارش مرکز آمار ایران، در بهار ۱۴۰۲ میانگین سن ازدواج برای مردان به ۳۰.۷ سال و برای زنان به ۲۶.۵ سال رسیده است (۱). شاید برخی از افراد به انتخاب خود ازدواج را به تأخیر بیاندازند یا از آن صرف‌نظر کنند، اما بخش بزرگی از مردان در شرایط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی‌ای قرار دارند که ازدواج برای آن‌ها ممکن نیست. این گروه به‌نوعی به پدیده «اینسل» (مردان مجرد ناخواسته) تعلق دارند که در سال‌های اخیر در جامعه ایران نیز قابل شناسایی‌اند.

الف) عوامل تجرد خودخواسته در مردان

1. قوانین خانواده به نفع زنان

در ایران (و بسیاری دیگر از کشورها)، نظام حقوقی خانواده به‌گونه‌ای تنظیم شده که در بسیاری از موارد به نفع زنان است. مردان اغلب از تبعات مهریه‌های سنگین، شروط ضمن عقد و قوانین طلاق آگاهی کافی ندارند. در ایران بیش از ۲ هزار زندانی مهریه وجود دارد (۲). از سوی دیگر، زنان می‌توانند با استناد به «عسر و حرج» از دادگاه تقاضای طلاق کنند، در حالی که روند طلاق برای مردان پیچیده‌تر است. این عدم تعادل باعث می‌شود برخی مردان با احتیاط و بی‌اعتمادی به ازدواج نگاه کنند.

2. مسئولیت سنتی بدون حقوق سنتی

در گذشته مردان مسئول تأمین مالی خانواده بودند و در مقابل، نقش ریاست در خانواده و رفاه نسبی را داشتند. در دنیای امروز، فرهنگ عمومی و قوانین از مردان همچنان انتظار دارند که تأمین‌کننده باشند، اما اختیارات سنتی را از آن‌ها سلب کرده‌اند. بسیاری از مردان احساس می‌کنند که در ازای مسئولیت‌ها، اختیار و حمایت کمتری دریافت می‌کنند (۳).

3. فقدان تربیت برای ازدواج در نظام آموزشی

نظام آموزشی رسمی در ایران، نه پسران را برای ایفای نقش‌های مردانه در خانواده تربیت می‌کند، نه دختران را برای ایفای نقش مادری و همسری. در حالی که ارزش‌های سنتی مانند خانه‌داری و مادری بی‌ارزش جلوه داده می‌شود، آموزش مهارت‌های ارتباطی و همسرداری نیز در مدارس و رسانه‌ها جایگاهی ندارد (۴).

4. کاهش تمایل به فرزندآوری و اولویت توسعه فردی

با گسترش فردگرایی و تغییر ارزش‌های اجتماعی، برخی از مردان فرزندآوری را مانعی بر سر راه پیشرفت فردی می‌دانند. توصیه‌های رسانه‌ای در سطح جهانی و بعضا داخلی تأکید دارند که ازدواج و بچه‌دار شدن باید تا دهه چهارم زندگی به تأخیر بیافتد. در این الگو، سفر، تحصیلات، ثروت‌اندوزی و تجربه‌های فردی نسبت به مسئولیت‌پذیری خانوادگی اولویت دارد (۵).

5. ساختن این باور که ازدواج مانع رشد فردی است

مردان تحصیل‌کرده یا دارای شغل‌های ناپایدار، ازدواج را مسئولیتی می‌دانند که می‌تواند مانع رشد تحصیلی، شغلی و مالی آن‌ها شود. در مقایسه با روابط آزاد یا دوستی‌های کوتاه‌مدت، ازدواج رسمی پرهزینه‌تر و تعهدآورتر است، بدون آنکه تضمینی برای پایداری یا رضایت‌بخشی آن وجود داشته باشد (۶).

ب) عوامل تجرد ناخواسته در مردان

۱. عدم آمادگی برای نقش‌های جنسیتی

فقدان آموزش رسمی و الگوسازی مناسب، باعث شده نسل جدید پسران و دختران برای زندگی مشترک آماده نباشند. دختران با تأکید بیش از حد بر استقلال مالی و تحصیلی، ارزش خانواده‌محوری را از دست داده‌اند. از سوی دیگر، مردان نیز یا مسئولیت‌گریز شده‌اند یا در ابراز مردانگی دچار تعارض هویتی هستند (۴).

۲. شرایط اقتصادی دشوار

بحران اشتغال، کاهش امنیت شغلی، افزایش قیمت مسکن و تورم، عمده‌ترین عوامل بازدارنده ازدواج در مردان ایرانی است. طبق پیمایش‌ها، حدود ۴۷.۴٪ از پسران مجرد دلیل اصلی تجرد خود را «هزینه‌های بالای زندگی» و ۴۵.۹٪ را «نداشتن شغل» اعلام کرده‌اند (۷). این عوامل ساختاری موجب تجرد ناخواسته می‌شوند.

۳. بی‌تمایلی دختران به سرمایه‌گذاری روی پسران هم‌طبقه

دختران امروزی، به‌ویژه در طبقات متوسط و بالا، فرصت آشنایی با مردان موفق‌تر و مسن‌تر را دارند. فضای دانشگاهی، شبکه‌های اجتماعی و صنعت زیبایی، ابزارهای ارتقای موقعیت همسرگزینی زنان شده است. در نتیجه، بسیاری از مردان جوان و کم‌درآمد، حتی اگر شخصیتی متعهد و با اخلاق داشته باشند، از گزینه ازدواج حذف می‌شوند (۸).

۴. افزایش اعتیاد به پورنوگرافی

مطالعات جهانی نشان داده که اعتیاد به محتوای پورن در میان پسران رو به افزایش است. این مسئله به کاهش تمایل به برقراری رابطه واقعی، کاهش عملکرد تحصیلی و شغلی، افزایش تنوع‌طلبی و اختلال در تصور واقع‌گرایانه از رابطه زناشویی منجر می‌شود (۹). نتیجه آن، انزوای اجتماعی بیشتر پسران و کاهش شانس ازدواج است.

نتیجه‌گیری: پدیده اینسل و سیاست‌گذاری اجتماعی

پدیده مردان مجرد ناخواسته (اینسل‌ها) دیگر مختص غرب نیست و در ایران نیز در حال گسترش است. در جامعه‌ای که تقاضا برای ازدواج بیشتر از سوی مردان است، هرگونه تحلیل از کاهش ازدواج بدون درک وضعیت مردان ناقص خواهد بود. برای کاهش نرخ تجرد ناخواسته باید سیاست‌های فرهنگی، اقتصادی و آموزشی بازنگری شوند. ترویج مهارت‌های ارتباطی و مسئولیت‌پذیری در مدارس، حمایت حقوقی متعادل از مردان و زنان، کاهش فشارهای اقتصادی، و تقویت جایگاه خانواده در فرهنگ عمومی از جمله اقداماتی است که می‌تواند زمینه را برای شکل‌گیری ازدواج‌های سالم و پایدار فراهم کند.

منابع:

مرکز آمار ایران (۱۴۰۲)

خبرگزاری ایسنا (۱۴۰۱)، آمار زندانیان مهریه

پژوهش‌های جامعه‌شناسی درباره تغییر نقش‌های جنسیتی، دانشگاه تهران

نقد نظام آموزشی ایران و فقدان آموزش‌های همسرداری، فردای اقتصاد

تحلیل رسانه‌ای از سبک زندگی فردگرای مدرن، عصر ایران

گزارش تحلیلی فرهیختگان درباره دلایل کاهش ازدواج

روزنامه آفتاب یزد (۱۳۹۹)، نتایج پیمایش دلایل تجرد مردان

مطالعات همسریابی و شبکه‌های اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی

گزارش‌های بین‌المللی WHO و UNESCO درباره اعتیاد نوجوانان به پورنوگرافی