هر سال، روز کارگر می‌رسد و از زحمت بی‌پایان دست‌هایی گفته می‌شود که چرخ زندگی این سرزمین را می‌چرخانند. اما بسیاری از همین دست‌ها، هنوز از ابتدایی‌ترین حقوقشان بی‌خبرند. نه‌این‌که نخواهند بدانند؛ فرصت و صدایی برای دانستن و گفتن ندارند. در این گزارش تلاش کردیم برای روشن‌کردن همان نقطه‌های تاریکی که اگر دیده شوند، شاید فردای کارگر روشن‌تر باشد.
ستون فقرات اقتصاد، بی‌پناه‌ترین قشر جامعه
کارگران، بی‌هیاهوترین و در عین حال حیاتی‌ترین چرخ‌دنده‌های اقتصاد کشورند. آن‌ها هر روز، پیش از طلوع آفتاب، پشت دستگاه‌ها، در ارتفاع ساختمان‌ها، میان شعله‌های کوره‌ها یا در سرمای کارگاه‌ها ایستاده‌اند تا چرخه تولید و خدمات بچرخد. اما در پشت این تلاش خاموش، یک واقعیت بلندتر از هر فریادی پنهان مانده: بسیاری از کارگران از ابتدایی‌ترین حقوق قانونی خود بی‌خبرند؛ حقوقی که اگر دانسته و پیگیری شود، می‌تواند کرامت و امنیت را به زندگی‌شان برگرداند. این ناآگاهی، در کنار ضعف ساختاری در نظارت، زمینه‌ای برای سوء‌استفاده برخی کارفرمایان فراهم کرده است.
ناآگاهی که به زیان کارگر تمام می‌شود
در جامعه‌ای که بعضا قراردادهای سفید امضا می‌شوند، بیمه به‌طور کامل رد نمی‌شود و اضافه‌کاری بدون مزد رایج است، نمی‌توان فقط از بی‌قانونی گلایه کرد؛ باید از ناآگاهیِ تحمیل‌شده بر قشر کارگر هم گفت. مطالعات و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از کارگران شاغل در مشاغل خدماتی، تولیدی و پروژه‌های عمرانی، حتی از حقوق پایه خود نیز مطلع نیستند. بر اساس آمار رسمی وزارت کار در سال (۱۴۰۲)، بیش از ۴۰ درصد از شکایات ثبت‌شده در هیأت‌های حل اختلاف، به‌دلیل نداشتن قرارداد کتبی یا اطلاعات ناکافی از قوانین کار بوده است.
بسیاری از کارگران نمی‌دانند:
. ردنکردن بیمه کامل، تخلف آشکار و قابل پیگیری است. کارفرمایان گاهی فقط حداقل حقوق را بیمه می‌کنند، در حالی‌که مزایا، اضافه‌کاری، حق شیفت، پاداش و... باید در لیست بیمه لحاظ شود.
. عیدی، سنوات، مرخصی استحقاقی، حق اولاد، حق مسکن، و پایه سنوات حقوق قطعی آن‌هاست، حتی اگر در قرارداد نیامده باشد.
. اخراج بدون رأی هیأت تشخیص و هیأت حل اختلاف، غیرقانونی است؛ حتی اگر قراردادشان یک‌ماهه یا سه‌ماهه باشد.
. کارگران پیمانکاری هم مشمول قانون کار هستند؛ فقط کارفرمای آن‌ها ممکن است واسطه‌ای باشد. این بهانه‌ای برای حذف مزایا نیست.
. ناآگاهی گاهی آن‌قدر ریشه‌دار است که کارگر حتی نمی‌داند باید ماهانه بیمه خود را از سامانه تأمین اجتماعی بررسی کند.
. نمی‌داند که امضای برگه تسویه حساب سفید، می‌تواند حقوق چند ماهه‌اش را از بین ببرد.
. قراردادهای شفاهی یا سفید، راه پیگیری را می‌بندند. کارفرما می‌تواند با یک انکار ساده، سال‌ها زحمت را نادیده بگیرد و با آگاهی کامل از این ناآگاهی سوء‌استفاده می‌کنند؛ قرارداد نمی‌نویسند، بیمه نمی‌کنند، یا از ترس بیکاری کارگر، مزایا را قطع می‌کنند. در چنین شرایطی، کارگری که هیچ سندی از همکاری ندارد، حتی اگر بخواهد پیگیر شود، دستش بسته است.
سکوتی که از ترس است، نه رضایت
آیا کارگر نمی‌داند که حق دارد؟ بسیاری می‌دانند. اما سؤال مهم این است: آیا می‌تواند از حقش دفاع کند؟ واقعیت این است که بسیاری از کارگران، حتی اگر متوجه تخلفی شوند، آن را پیگیری نمی‌کنند. ترس از اخراج، ترس از بی‌پولی، ترس از معرفی‌شدن به‌عنوان «کارگر دردسرساز» کافی‌ست تا بسیاری ترجیح دهند دم نزنند. شکایت، راه دارد اما روند طولانی در هیأت‌های حل اختلاف و نداشتن مدارک کافی باعث می‌شود پیگیر مساله نشوند.
ایمنی؛ نادیده‌گرفته‌شده‌ترین حق انسانی
ایمنی کار، ابتدایی‌ترین حقی‌ست که هر انسانی در محیط کار خود انتظار دارد. اما آمارها در این زمینه چندان مساعد نیستند.
- در نیمه اول ۱۴۰۳، دست‌کم ۱۰۷۷ کارگر در حوادث کاری جان باخته‌اند.
- در سال ۱۴۰۲، بیش از ۲۱۰۰ فوت ناشی از کار ثبت شده؛ یعنی روزانه ۶ نفر
- علت مرگ:
- سقوط از ارتفاع: ۴۶.۵٪
- اصابت جسم سخت: ۲۲٪
- برق‌گرفتگی، سوختگی، گازهای سمی و کمبود اکسیژن
در اغلب این موارد، آموزش ایمنی یا وجود نداشته یا تجهیزات ناکافی و فرسوده بوده‌اند. قانون، کارفرما را موظف به فراهم‌کردن شرایط ایمن می‌داند، اما بازرسی‌های ضعیف، عملاً این قانون را بی‌اثر کرده‌اند.
بیمه؛ سنگ صبور زخمی‌ها؟
سازمان تأمین اجتماعی، طبق قانون، موظف است کارگر آسیب‌دیده را حتی بدون سابقه طولانی بیمه، حمایت کند. اما شرط این حمایت، اعلام حادثه توسط کارفرما طی ۳ روز است. در واقع، اگر کارفرما حادثه را کتمان کند یا کارگر، قرارداد رسمی نداشته باشد، اثبات حادثه شغلی تقریباً غیرممکن می‌شود. در نتیجه، خانواده‌ای که باید حداقل دیه ۱.۲ تا ۱.۶ میلیارد تومانی دریافت کند، نه بیمه می‌گیرد، نه حمایت قانونی.
بحران معوقات؛ کار بی‌مزد، رنج بی‌پایان
مسئله معوقات مزدی، به‌ویژه در پروژه‌های دولتی، به زخمی کهنه بدل شده است.
- در سال گذشته، بیش از ۱۲۳۳ ماه معوقه حقوقی در ۹۲ واحد گزارش شده.
- بیش از ۷۰ درصد این معوقات مربوط به سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی بوده‌اند.
این یعنی قانون‌گذار، خود قانون‌شکن است.
قانون از کارگر حمایت می‌کند؟ بله. آیا اجرا می‌شود؟ نه همیشه
قانون کار ایران، از بسیاری جنبه‌ها حمایتی است. مثلاً:
- اخراج کارگر بدون رأی مراجع قانونی، ممنوع است.
- کارفرما موظف به آموزش ایمنی، بیمه، پرداخت مزایا، و امضای قرارداد کتبی‌ست.
- شکایت به هیأت‌های حل اختلاف رایگان و ممکن است.
اما اجرای قانون، به قدرت کارگر بستگی دارد؛ و وقتی سندی ندارد، صدایی ندارد و کسی حمایتش نمی‌کند، قانون روی کاغذ می‌ماند.
کارگر چه می‌تواند بکند؟
۱. آگاه‌سازی فردی: مطالعه قانون کار و استفاده از مشاوره‌ی رایگان کارگری
۲. جمع‌آوری مدارک: حتی عکس، پیام، شاهد یا فیش بانکی می‌تواند سندی برای شکایت باشد
۳. امضای با احتیاط: از امضای قراردادهای سفید خودداری و نسخه‌ای برای خود نگهداری شود
۴. بررسی وضعیت بیمه: کارگر باید ماهانه وضعیت بیمه خود را از سامانه سازمان تأمین اجتماعی بررسی کند
۵. اقدام جمعی: شکایت و پیگیری گروهی کارگران، مؤثرتر و کم‌هزینه‌تر است
۶. ثبت و اعلام حادثه: حتی اگر کارفرما تهدید کند، حادثه باید اعلام شود تا حمایت بیمه‌ای از بین نرود
پیام شما به ما