مفهوم کار در فرهنگ قرآن
مفهوم «کار» در قرآن با واژه‌هایی مانند «سعی»، «کسب» و «فعل» به‌کار رفته است. خداوند در سورۀ نجم آیه ۳۹ می‌فرماید: «لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَیٰ». یعنی انسان تنها از ثمره تلاش و کوشش خود بهره‌مند می‌شود. از مجموع این آیات فهمیده می‌شود که در فرهنگ قرآن، «کار» تنها به فعالیت‌های جسمانی یا روزمره محدود نمی‌شود، بلکه دامنه‌ای وسیع از اعمال معنوی و مادی را در بر می‌گیرد؛ از اعمال صالح و خیرخواهانه گرفته تا کارهای ناپسند، از تلاش‌های اختیاری انسان تا فعالیت‌های فیزیکی و خدماتی.
ماموریت قرآنی انسان در عمران و آبادسازی زمین
قرآن کریم انسان را به عنوان جانشین خداوند در زمین معرفی کرده و آبادانی و عمران آن را از وظایف او می‌داند (هود:۶۱). این مأموریت الهی بدون کار و تلاش میسر نمی‌شود و بر اهمیت نقش کارگران در توسعه و پیشرفت جوامع بشری تأکید می‌کند.
برخی مفسران با استناد به همین آیه، طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را مصداق آبادانی زمین می‌دانند: از کشاورزی، دامداری و باغبانی گرفته تا کارهای عمرانی مانند جاده‌سازی، سدسازی و ساختمان‌سازی، و حتی فعالیت‌های اقتصادی و خدماتی مانند تجارت و صنعت. همه این تلاش‌ها، از نگاه قرآن، انسان را به تحقق فلسفه وجودی‌اش نزدیک‌تر می‌کند. پس، چه کشاورزانی که با دستانشان زمین را سبز می‌کنند، چه مهندسانی که با ساختن پل‌ها و جاده‌ها به پیشرفت جوامع کمک می‌کنند، چه صنعت‌گران، بازرگانان و همه کسانی که در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی می‌کوشند، همه و همه «آبادگران زمیناند. آن‌ها با هر گام خود، در مسیر رسالت انسانی حرکت می‌کنند و به معنای راستین آفرینش جان می‌بخشند.
استخدام و دستمزد عادلانه
داستان‌های قرآنی نمونه‌های ارزشمندی از نحوه تعامل عادلانه در روابط کاری ارائه می‌دهند. در داستان حضرت موسی علیه‌السلام و حضرت شعیب علیه‌السلام می‌خوانیم که حضرت موسی علیه‌السلام در برابر دریافت مزد، نیروی کار خود را در اختیار حضرت شعیب علیه‌السلام قرار داد.
دختر حضرت شعیب علیه‌السلام دلیل پیشنهاد استخدام موسی علیه‌السلام را قوت و امانت‌داری او عنوان می‌کند. (قصص:۲۶) همچنین، توافقی بر سر مدت کار (هشت یا ده سال) و نوع مزد (ازدواج) صورت می‌گیرد. (قصص:۲۷)
این ماجرا نشان می‌دهد که از منظر قرآن، کار کردن در برابر مزد نه تنها جایز است، بلکه استخدام افراد قوی و امین و توافق بر شرایط کار از اهمیت بالایی برخوردار است.
پیشنهاد حضرت موسی علیه‌السلام به عالم ربانی (خضر) برای کارگری در برابر مزد نیز نمونه دیگری از پذیرش این اصل در قرآن است (کهف:۷۷).
عدالت و انصاف در محیط کار
مفاهیم عدل و قسط (انصاف) از کلیدی‌ترین آموزه‌های قرآن هستند که در روابط کارگر و کارفرما نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. قرآن کریم در آیات متعددی بر ضرورت رعایت عدالت در تمام امور تأکید می‌کند. به عنوان مثال، در سورۀ نساء آیه ۱۳۵ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ»
این آیه، مؤمنان را به برپایی عدالت فرمان می‌دهد، حتی اگر به ضرر خود یا نزدیکانشان باشد. این اصل در محیط کار نیز حکم می‌کند که کارفرمایان باید با کارگران خود به عدالت رفتار کنند و از هرگونه تبعیض و بی‌انصافی پرهیز نمایند.
پرداخت به موقع و عادلانه مزد (أَجْر) از مصادیق بارز عدالت در حق کارگر است.
قرآن کریم بر لزوم وفای به عهد و پیمان نیز تأکید دارد (مائده:۱) و رابطه استخدامی نیز نوعی پیمان محسوب می‌شود.
در قرآن از عبارت بِالْمَعْرُوفِ (به شیوه پسندیده و عادلانه) در مورد پرداخت مزد و اجرت استفاده شده است (نساء، آیات ۶ و ۲۵و بقره:۲۳۳).
این عبارت نشان می‌دهد که میزان مزد باید عادلانه و مطابق با عرف جامعه باشد.
حقوق مشخص کارگران
از اصول کلی عدالت و انصاف در قرآن، می‌توان حقوق مشخصی را برای کارگران استنباط کرد:
حق رفتار انسانی
قرآن با تأکید بر کرامت ذاتی انسان (اسراء:۷۰)، حق رفتار محترمانه و توأم با مهربانی را برای کارگران قائل است و به نیکوکاری و پرهیز از آزار و اذیت فرمان می‌دهد که این امر در محیط کار نیز جاری است.
حق شرایط کار مناسب
اگرچه جزئیات شرایط کار در قرآن نیامده است، اما روح تعالیم اسلامی حکم می‌کند که کارفرمایان باید شرایط کاری ایمن و معقول را فراهم کنند و از تحمیل بار سنگین و طاقت‌فرسا بر کارگران خودداری نمایند (بقره:۲۸۶).
ممنوعیت استثمار
قرآن کریم هرگونه تصرف ناروا در اموال دیگران را منع کرده است (نساء:۲۹). پرداخت مزد ناعادلانه یا بهره‌کشی از نیروی کارگران از مصادیق این منع قرآنی است.
حق عمل به قرارداد
کارگران حق دارند انتظار داشته باشند که کارفرمایان به تعهدات خود در قرارداد استخدامی، از جمله پرداخت مزد و مزایای توافق شده، عمل کنند (مائده: ۱).
پایبندی به پیمان‌ها: تأکید قرآن بر اعتماد و مسئولیت
قرآن کریم به شدت بر وفای به عهد و پیمان و امانت‌داری تأکید دارد ( مائده: ۱؛ انفال:۲۷). این اصل شامل حال کارفرمایان و کارگران می‌شود و هر دو طرف در برابر تعهدات خود مسئول هستند. داستان حضرت موسی علیه‌السلام و حضرت شعیب علیه‌السلام نمونه‌ای از یک توافق روشن و شفاف در زمینه کار است که نشان‌دهنده اهمیت تعیین دقیق شرایط کار برای جلوگیری از اختلافات احتمالی است.
پیام شما به ما