در دنیای امروز، به نظر می‌رسد زندگی‌مان پیچیده‌تر از همیشه شده است. کارهای سنگین، روابط پرفشار، و دنیای پر از انتخاب‌ها و مشکلات، همگی فشار زیادی به روان انسان وارد می‌کنند. اما در این میان، یکی از مفاهیم روان‌شناختی که به تدریج در جامعه ما رشد کرده، مفهوم "خودقربانی پنداری" است؛ باور به اینکه همیشه خود را در موقعیت قربانی می‌بینیم و مشکلات زندگی‌مان نتیجه‌ی عوامل خارجی است. این نگرش، که می‌تواند به راحتی به بخشی از هویت فرد تبدیل شود، نه تنها مانع از حل مشکلات می‌شود، بلکه به تدریج فرد را در حلقه‌ای از انفعال و ناتوانی گرفتار می‌کند.

چرا خود را قربانی می‌بینیم؟

هر کدام از ما روزانه با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم: از مشکلات اقتصادی گرفته تا فشارهای شغلی، روابط خانوادگی، و حتی دغدغه‌های اجتماعی. در چنین شرایطی، طبیعی است که گاهی احساس کنیم شرایط زندگی‌مان تحت کنترل ما نیست. اما این احساس، وقتی تبدیل به یک الگوی ثابت فکری می‌شود و در ذهن ما ریشه می‌دواند، می‌تواند به تله‌ای برای فرار از مسئولیت‌پذیری تبدیل شود.

روان‌شناسان می‌گویند یکی از دلایل اصلی خودقربانی پنداری، مکانیزم‌های دفاعی هستند که به ما کمک می‌کنند از درد روانی ناشی از احساس ضعف و درماندگی بگریزیم. در واقع، به جای روبه‌رو شدن با مشکلات و پذیرش مسئولیت‌های خود، به راحتی از توسعه احساس قربانی بودن استفاده می‌کنیم. این مکانیزم‌ها می‌توانند به‌عنوان یک نوع واکنش ناخودآگاه برای حفظ خود در برابر اضطراب و فشارهای زندگی عمل کنند.
 

خود را در دام قربانی بودن نیندازیم

اما چرا بسیاری از ما به راحتی در این دام گرفتار می‌شویم؟ تحقیقات نشان می‌دهد که تجربیات اولیه زندگی، به‌ویژه در دوران کودکی، نقش عمده‌ای در شکل‌گیری این نگرش دارند. وقتی فرد در دوران کودکی با الگوهایی مواجه شود که به او می‌آموزند «هیچ‌چیز تحت کنترل تو نیست» یا «دیگران تو را مورد ظلم قرار می‌دهند»، این باور به طور ناخودآگاه به ذهن او نفوذ می‌کند. در این شرایط، فرد به تدریج یاد می‌گیرد که مشکلات را نه از زاویه شخصی و مسئولیتی، بلکه از نگاه مقصر بودن عوامل بیرونی بنگرد.

این تفکر به ویژه در جوامعی که رسانه‌ها و فرهنگ عمومی روی موضوعاتی چون «فشارهای اجتماعی» یا «تبعیض‌های اقتصادی» تأکید دارند، تقویت می‌شود. این روایت‌های جمعی، که به طور دائم قربانیان را در مرکز توجه قرار می‌دهند، می‌توانند به افراد این پیام را منتقل کنند که «دنیای بیرون علیه آنها است»، در حالی که نمی‌بینند که در بسیاری از مواقع، فرصت‌هایی برای تغییر شرایط وجود دارد.
 

از سلامت روان تا روابط اجتماعی

خودقربانی پنداری، اگر به عنوان یک الگوی فکری ثابت در زندگی فردی تبدیل شود، به شدت می‌تواند آسیب‌زننده باشد. یکی از اولین پیامدهای این تفکر، افزایش اضطراب و استرس است. فردی که خود را همواره در موقعیت قربانی می‌بیند، به طور مداوم تحت فشار روانی قرار دارد و این فشار می‌تواند به مشکلات جسمی و روانی مانند اختلالات خواب، بیماری‌های قلبی، و افسردگی‌های مزمن منجر شود. طبق مطالعات روان‌شناختی، افرادی که احساس بی‌قدرتی و ناتوانی می‌کنند، اغلب به بیماری‌های روحی و جسمی مبتلا می‌شوند؛ چرا که اضطراب و استرس به سیستم ایمنی بدن آسیب می‌زنند.

علاوه بر این، خودقربانی پنداری می‌تواند باعث کاهش شدید اعتماد به نفس شود. فردی که به طور مداوم خود را در موقعیت «ناتوان» و «آسیب‌دیده» می‌بیند، دیگر قادر به درک توانمندی‌های خود نخواهد بود. این باور، نه تنها فرد را از تلاش برای تغییر شرایطش بازمی‌دارد، بلکه به تدریج او را از دیگران جدا می‌کند و به انزوا می‌کشاند. روابط اجتماعی افراد نیز تحت تأثیر این تفکر قرار می‌گیرد. وقتی فردی خود را همیشه در موقعیت قربانی می‌بیند، نمی‌تواند روابط متعادل و سالمی با دیگران برقرار کند. این افراد ممکن است از درخواست کمک بترسند، چرا که همیشه خود را به عنوان ضعیف و نیازمند می‌بینند و از این رو، به تدریج از سایرین فاصله می‌گیرند.
 

پایان دادن به چرخه معیوب قربانی بودن

اما چطور می‌توانیم از این چرخه منفی بیرون بیاییم؟ اولین قدم، آگاهی و خودشناسی است. فرد باید به این موضوع پی ببرد که در بسیاری از مواقع، مشکلات زندگی ناشی از تقصیر دیگران نیست، بلکه به دلیل انتخاب‌های خودش و رفتارهایش ایجاد شده است. به عبارت دیگر، مسئولیت‌پذیری در قبال زندگی و شرایط خود، اولین گام برای رهایی از تفکر خودقربانی است.

روان‌شناسان تأکید دارند که یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با این مشکل، تغییر الگوهای فکری منفی است. روش‌هایی چون درمان شناختی رفتاری می‌توانند به فرد کمک کنند تا به صورت آگاهانه، افکار منفی و قربانی‌گونه را شناسایی و با تفکرات سالم و واقع‌بینانه جایگزین کند. این فرآیند نه تنها باعث افزایش عزت نفس می‌شود، بلکه به فرد این امکان را می‌دهد که در مواجهه با مشکلات، فعالانه و با اعتماد به نفس بیشتری عمل کند.
 

از قربانی بودن تا قدرت گرفتن

خودقربانی پنداری، با تمام آسیب‌های روانی، اجتماعی و جسمی که به همراه دارد، یک تله است که می‌توان از آن بیرون آمد. با پذیرش مسئولیت، تغییر نگرش‌های منفی، و جلب حمایت اجتماعی، می‌توان به زندگی فعال و پرانرژی‌تری دست یافت. در این مسیر، انسان‌ها می‌توانند از این عقیده که «زندگی علیه آنها است» به این باور برسند که آنها می‌توانند منبع قدرتی برای تغییر شرایط خود باشند.