نخستین زائر کوی دوست ایام اربعین حسینی از جمله مناسبتهای مهمی است که در آن شیعیان جهان تلاش می‌کنند با توسل و برپایی مجالس عزاداری، یاد و خاطره رشادتها و فداکاریهای سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش را گرامی دارند . از جمله موضوعاتی که در زمینه مذکور مورد توجه شیعیان است، بحث زیارت اربعین است که هر ساله خیل عظیم مشتاقان را از راه دور و نزدیک به زیارت مرقد مطهر امام حسین علیه السلام می‌کشاند. جناب شیخ ابوجعفر طوسی- متوفی460 هجری قمری- که از بزرگترین علمای امامیه است در کتاب شریف تهذیب الاحکام روایت کرده که: « و روی عن ابی محمد الحسن العسکری علیه السلام انه قال:« علامات المۆمن خمس: صلاة الخمسین و زیارة الاربعین و التختم بالیمین و تعفیر الجبین و الجهر ب"بسم الله الرحمن الرحیم".»(1) اگرچه واژه «مۆمن» در معنای لغوی به معنای فرد با ایمان است اما درباره اینکه فرد به چه چیزی باید ایمان داشته باشد تا از دیدگاه اسلام مۆمن شمرده شود باید به کتاب و سنت و عرف متشرعه مراجعه کرد. همانگونه که علمای برجسته ما فرمودند(2) این واژه در بسیاری از روایات اهل بیت علیهم السلام به معنای شیعه است یعنی کسی که علاوه بر ایمان به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله به ولایت اهل بیت علیه السلام هم ایمان دارد. بنا بر این معنای این حدیث اینست که شیعه این پنج علامت و نشانی را دارد. اول خواندن پنجاه رکعت نماز در شبانه روز است که هفده رکعت آن نمازهای یومیه و باقی نافله های مربوط به آن است که خواندن آنها در روایات زیادی سفارش شده است. دوم زیارت اربعین است که موضوع بحث ما است. سوم انگشتر را در دست راست کردن است. چهارم پیشانی را در برابر حضرت حق خاک مال کردن است و پنجم بلند گفتن بسم الله در مناسبتهای مختلف است. گویا التزام به به این پنج مورد از ویژگی‌هایی بوده که شیعیان را از اهل سنت ممتاز می‌کرده است. در هر صورت بحث ما درباره زیارت اربعین است. اگرچه برخی از کتابها تاریخ بازگشت اهل بیت امام حسین علیه السلام به کربلا را روز اربعین دانسته ‌اند اما همانگونه که علمای بزرگ ما فرموده‌اند تحقق چنین مطلبی با توجه به شرایط آن روزگار بسیار بعید است. علامه شعرانی(ره) نوشته‌اند: « رسیدن اهل بیت- علیهم السلام- روز بیستم به کربلا عادتا محال است، با مسافتی که میان کوفه و شام است و مدتی که در شام ماندند.»(3) علامه مطهری(4) و مرحوم مجلسی هم به این موضوع اشاره کرده‌اند.(5) این موضوع یک بحث فلسفی نیست که برخی بخواهند به هر نحو که شده حساب و کتاب کنند تا به هر نحو که شده نقل آمدن اهل بیت علیهم السلام را به کربلا در اربعین سال اول تصحیح کنند. حال ممکن است این موضوع در اربعین سال دوم و یا سالهای بعد باشد و یا ممکن است در نقل اشتباهی رخ داده باشد، در هر صورت ما نمی‌دانیم. جابر در جنگ بدر هجده ساله بوده است. هزار و پانصد و چهل حدیث از او در مجامع روایی اهل سنت وجود دارد که نشان دهنده مقام و منزلت او در حدیث می‌باشد. در کتب اربعه ما شیعیان هم در حدود سی مورد از جابر روایت شده است. جابر در مسجد النبی فتوی می‌داد و گروهی از شاگردان و ارادتمندان از او استفاده می‌کردند آنچه معروف است و در برخی منابع هم اشاره شده، آمدن جناب جابر بن عبدالله انصاری صحابه جلیل القدر پیامبر صلی الله علیه و آله در روز اربعین به کربلا است.(6) مرحوم مجلسی احتمال می‌دهد علت استحباب زیارت امام حسین علیه السلام در این روز تاسی به جناب جابر باشد که اولین انسانی است که –به حسب ظاهر- از مدینه به زیارت امام آمده است.(7) یعنی محتمل است که سنت حسنه‌ای توسط جناب جابر بن عبدالله انصاری بنا گذاشته شده و اهل بیت علیهم السلام هم آن را ترویج و تایید فرمودند. اما این جابر کیست و چه جایگاهی دارد. متاسفانه عموم مردم ما در شناخت صحابه جلیل القدر پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاعات زیادی ندارند و از همین رو مناسب است قدری ایشان را معرفی نماییم. جابر بن عبدالله انصاری خزرجی از جمله اصحاب بزرگوار رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که در بسیاری از غزوات ایشان شرکت داشته است. اگر نقلی که سن او را در هنگام وفات – یعنی سال هفتاد و هشت هجری - نود و چهار سال دانسته است درست باشد، جابر در جنگ بدر هجده ساله بوده است. هزار و پانصد و چهل حدیث از او در مجامع روایی اهل سنت وجود دارد(8) که نشان دهنده مقام و منزلت او در حدیث می‌باشد. در کتب اربعه ما شیعیان هم در حدود سی مورد از جابر روایت شده است.(9) جابر در مسجد النبی فتوی می‌داد و گروهی از شاگردان و ارادتمندان از او استفاده می‌کردند. یکی از راویان «حدیث غدیر» می‌باشد.(10) او در جنگ صفین همراه امیرالمۆمنین علیه السلام بود و از آنجا که عمر طولانی داشت تا زمان جوانی حضرت باقر علیه السلام زنده بود و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. جابر مورد احترام اهل بیت علیهم السلام بوده و دانشمندان رجالی ما از او تمجید کرده‌اند. از جمله آیت الله خوئی(ره) می‌نویسد:« أن جلالة مقام جابر، واضحة، معلومة.»(11) مرحوم مجلسی احتمال می‌دهد علت استحباب زیارت امام حسین علیه السلام در این روز تاسی به جناب جابر باشد که اولین انسانی است که –به حسب ظاهر- از مدینه به زیارت امام آمده است. یعنی محتمل است که سنت حسنه‌ای توسط جناب جابر بن عبدالله انصاری بنا گذاشته شده و اهل بیت علیهم السلام هم آن را ترویج و تایید فرمودند علت عدم حضور جناب جابر در کربلا برای ما روشن نیست. آیا بیمار بوده یا در سفر و بی اطلاع از ماجرا، نمی دانیم ولی در هر حال نقل شده که او به عنوان اولین زائر مرقد نورانی امام حسین علیه السلام به همراه تابعی برجسته، عطیة بن سعد عوفی در روز اربعین به کربلا آمد. عطیة فردی است که ارادتمند به اهل بیت علیهم السلام بوده است و از همین رو برخی از معاندان او را ضعیف شمرده‌اند لکن عده‌ای دیگر از رجالیون اهل سنت او را تایید کرده‌اند.(12) او را در زمان حجاج بن یوسف به علت دشنام ندادن به امیرالمۆمنین علیه السلام چهارصد ضربه شلاق زدند و ریشش را هم تراشیدند!(13) در هر حال جابر با همراهی عطیة به کنار قبر مطهر امام علیه السلام آمد و خود را بر روی آن مضجع شریف انداخت و از هوش رفت. چون به هوش آمد سه بار صدا زد: « یا حسین» سپس گفت: «آیا دوست جواب دوست خود را نباید بدهد؟» بعد خودش به خودش جواب داد که : «چگونه تو می‌توانی جواب دهی در حالیکه رگهایت را بریده‌اند و میان سر و پیکرت فاصله انداخته‌اند. من شهادت می‌دهم که تو فرزند پیامبران و فرزند سید مۆمنان و پنجمین اهل عبا هستی.»(14) امیدواریم که ما هم توفیق زیارت حضرت اباعبدالله علیه السلام را در این روز شریف پیدا کنیم و اگر توفیق زیارت از نزدیک نصیبمان نشد، حداقل از راه دور از خواندن زیارت اربعین- با آن مضامین عالی- غفلت ننماییم. ان شاالله تعالی. پی نوشت: 1) تهذیب الاحکام6/59 چاپ مکتبة الصدوق با تصحیح مرحوم غفاری. و نیز : مصباح المتهجد/730 2) موسوعة الفقه الاسلامی19/399. قال الشهید الاول:« المۆمنون و الامامیة واحد و هم القائلون بامامة الاثنی عشر و عصمتهم و المعتقدون لها.»: الدروس2/272 و راجع: زبدة البیان للمحقق الاردبیلی/30 3) در کربلا چه گذشت/430 4) مجموعه آثار17/78 5) ملاذ الاخبار9/301 6) مثیر الاحزان از ابن نما/59 و لهوف 7) ملاذ الاخبار9/301 8) سیر اعلام النبلاء4/339 9) موسوعة طبقات الفقهاء1/60 10) موسوعة طبقات الفقهاء1/60 11) معجم رجال الحدیث4/334 12) برای دیدن اقوال: تهذیب التهذیب5/591 تالیف ابن حجر عسقلانی. 13) همان 14) منتهی الآمال1/788 سید محمد مهدی رفیع پور مدّرس حوزه و دانشگاه بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان مطالب مرتبط: به یاد زیباترین گل سرخ مأموریت چهل روزه اهل بیت (علیه السلام) در نهضت عاشورا آنچه زینب علیهاالسلام کرد اربعین، ستون عصاره عترت