در دعای عرفه مضامین اخلاقی بسیاری وجود دارد که برای خودسازی همه افراد خانواده لازم و ضروری میباشد. زیرا با خودسازی افراد خانواده، جامعه ساخته و اصلاح میشود.
اخلاص در عمل
یکی از خواستههای امام حسین علیهالسلام در دعای عرفه، «اخلاص در عمل» است: «اَللهمَّ اجْعل اِخلاصَ فی عَمَلی؛ خدایا، عمل مرا خالصانه قرار ده». اخلاص آنقدر گرانبها است که سری از اسرار الهی نامیده شده که خداوند آن را تنها در قلب کسانی که دوستشان دارد، به ودیعه می گذارد. (المحجّه البیضاء، ج۸، ص۱۲۵)
فرد مخلص کسی استکه اعمال نیک را برای دل خودش و رضایت خدا انجام میدهد، نه برای جلب توجه یا تعریف دیگران. او دنبال موقعیت و شهرت نیست، بلکه سعی میکند از دام خواستههای نفسانی و چشمداشتهای اجتماعی دور بماند. چنین فردی باور دارد که اگر کاری را فقط برای خدا انجام دهد، خودش باعث میشود که احترام و محبوبیت واقعی هم بهدست بیاید. او اهل تظاهر نیست و ترجیح میدهد شخصیتش بر پایه صداقت و خلوص شکل بگیرد، نه ریا و ظاهرسازی.
معترف به لغزشها و گناهان
بدون شک یکی از مهمترین نتایج احساس نقص و کاستی در خود، تلاش مداوم برای بهتر شدن و جبران آن کمبودهاست. همین حس باعث میشود انسان هر روز پیشرفت کرده و قدمبهقدم به قله رشد و کمال نزدیکتر شود. اما کسیکه فکر میکند هیچ عیبی ندارد و خودش را کامل میداند، نهتنها ممکن است دچار غرور و خودبینی شود، بلکه انگیزهای هم برای تلاش بیشتر ندارد؛ چون خیال میکند نیازی به تغییر و پیشرفت ندارد!
تربیت اخلاقیـ عرفانی و رشد واقعی روح، از محبت به خدا سرچشمه میگیرد. محبت به خدا یعنی دلکندن از خودخواهی و دلبستگیهای نفسانی، و سرشار شدن دلوجان از یاد و عشق الهیبخشی از دعای عرفه مختص اعتراف به گناهان و کوتاهیها در برابر خداوند است. در حالیکه امام حسین علیهالسلام معصوم است و هیچگونه خطا یا نقصی ندارد. بنابراین این بخشهای دعا در واقع نوعی آموزش اخلاقی است؛ امام با بیان این جملات، به پیروانش راه بندگی، تواضع و خودشناسی را میآموزد و نشان میدهد که حتی در اوج پاکی هم باید در برابر خداوند، فروتن و خاضع بود. و میفرماید:
خدای من، به لغزشها و گناهانم اعتراف میکنم، پس آنها را ببخش! من کسی هستم که بدی نموده و مرتکب خطا شدهام؛ و پیمانی را که با تو بستم شکستم؛ من کسی هستم که غفلت کردم و دچار اشتباه شدم؛ ای کسیکه گناهان بندگان، هیچ زیانی به او نمیرساند، و از طاعت بندگانش بینیاز است، مرا ببخش و از گناهانم درگذر.
تقوا و پرهیزکاری
تقوا یکی دیگر از ویژگیهای اخلاقی است که امام حسین علیهالسلام آن را در دعای عرفه از خداوند درخواست کرده و میفرماید: «وَ اَسْعِدْنی بِتَقْویک؛ خدایا، مرا در اثر تقوا و پرهیزکاری، سعادت بخش».
در حقیقت، یکی از بزرگترین ارزشها در نظام ارزشی اسلام یا بهتر بگوییم، محور اصلی همه ارزشها تقواست. اگر انسان در درون خود روحیه خداترسی و مراقبت از اعمالش را نداشته باشد، یعنی تلاش نکند تا دستورهای الهی را رعایت کرده و از گناه دوری کند، نمیتواند به رشد و تعالی برسد. کسیکه بیتفاوت و رها زندگی میکند، در نهایت دچار سردرگمی و بیهدفی میشود. برای رسیدن به کمال، انسان باید معیار و چارچوبی برای رفتارهایش داشته باشد و بتواند خواستههای نفسانیاش را مهار کند. و این مهار شدن، تنها با تقوا و پرهیزکاری ممکن است.
ایجاد یقین
یکی از آموزه های اخلاقی در دعای عرفه، آراسته شدن به «یقین» است. که امام حسین علیهالسلام از خداوند اینگونه درخواست میکند: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ یقینَ فی قَلْبی؛ خدایا، یقین را در قلب من قرار ده.»
رسول خدا صلیاللهعلیهوآله میفرماید: در دنیا چیزی بهتر از یقین و عافیت به مردم داده نشده است. پس این دو [نعمت] را از خداوند بخواهید.»(میزانالحکمه، ج۱۴، ح ۲۲۸۹۸)
یکی از آموزههای دین، ارتباط باور به معاد با رفتار انسان در دنیاست؛ چرا که زندگی اخروی انسان کاملاً وابسته به نوع زندگی او در دنیاستیکی از روشنترین نشانههای یقین، اعتماد کامل انسان به تدبیر و برنامهریزی خداوند است. انسان معمولاً در چارچوبی محدود و با نگاهی کوتاهمدت فکر میکند، برای کارهایش برنامهریزی میکند و با توان محدود خود وارد عمل میشود. اما خیلی اوقات با موانع و مشکلاتی روبهرو میشود و به آنچه میخواست نمیرسد. در چنین شرایطی، کسی که به تدبیر خدا یقین دارد، آرامش خودش را از دست نمیدهد؛ چون میداند که برنامه الهی از درک محدود ما فراتر، و آنچه او رقم میزند، همیشه بهترین است.
تضرع و درخواست با تواضع
تضرع به معنای التماس، درخواست با حالت افتادگی و ناتوانی است. و زیباترین، دل پذیرترین و نافذترین روش تربیت توحیدی تضرع و استغاثه به درگاه خداوند است. وقتی جان، دل و زبان انسان به یاد خدا باشد و از سر نیاز و ناله و گریه با اخلاص خدا را بخواند، آن دل آمادۀ دریافت انوار و تجلیات الهی میشود.
امام حسین علیهالسلام با آن زبان و دل نورانی و اخلاص در آن زمان و مکان خاص در دعای عرفه به روش نافذ تضرع و ابتهال تأکید کرده است، در اینجا به یک نمونه از نیایش تضرعآمیز سالار شهیدان در دعای عرفه اشاره میکنیم:
اللهم انک تجیب المضطر وتکشف السوء ...؛ خدایا، توییکه افراد مضطر را پاسخ میدهی و سختی و ناگواری را از آنان برطرف میسازی و غوطهوران در اندوه را نجات میدهی، و بیماران را شفا، فقیر را بینیاز، شکسته دل را جبران و کودک را مورد ترحم و بزرگسالان را یاری میدهی، پناهی جز تو نیست، و قدرتمندی بالاتر از تو وجود ندارد، ای خداوند بزرگ، ای رهاییبخش اسیران گرفتار در زنجیر، ای روزیدهنده کودک شیرخوار، ای پناه دهنده، پناه جوی ترسیده.
ایجاد امید
یکی از مؤثرترین روشهای تربیتی و اخلاقی ایجاد امید است. این روش روح تازهای در انسان میدمد و او را سرشار از نشاط و انگیزه میکند. فرد امیدوار، نگاه مثبتی به زندگی دارد، در برابر سختیها ایستادگی میکند و برای حل مشکلات، انرژی و توان بیشتری دارد. در مقابل، ناامیدی یکی از بزرگترین آفات روانی است؛ نهتنها انسان را دچار اضطراب و افسردگی میکند، بلکه انگیزه حرکت و تلاش را هم از بین میبرد. امام حسین علیهالسلام در دعای عرفه از روش امیدبخشی بهره برده و با کلماتی پر از محبت و امید، دلها را آرام کرده و جانها را زنده ساخته است. در ادامه به نمونهای از این نیایش امیدآفرین اشاره میکنیم:
یکی از روشنترین نشانههای یقین، اعتماد کامل انسان به تدبیر و برنامهریزی خداوند است. انسان معمولاً در چارچوبی محدود و با نگاهی کوتاهمدت فکر میکندیا من عفا عن عظیم الذنوب بحلمه یا من اسبغ النعمآء بفضله یا من اعطی الجزیل بکرمه یا عدتی فی شدتی یا صاحبی فی وحدتی؛ ای خداوندی که با حلم خود گناهان بزرگ ما را بخشیدی. و با فضل و احسانت نعمتهای بیشماری را ارزانی داشتی و با کرم خود عطاهای بزرگ افاضه نمودی. ای آنکه یاری و نصرت او ذخیره سختیهاست. ای همدم تنهاییم.
روش مثبتاندیشی
یکی از عوامل مؤثر در رشد روحیه مثبت، خوشبینی است. از نظر واژهشناسی، خوشبینی یعنی نگاهکردن به مسائل با دید مثبت و امیدبخش؛ درست برخلاف بدبینیکه با نگاه منفی همراه است. فرد خوشبین، کسی استکه سعی میکند جنبههای خوب و امیدوارکننده اتفاقات را ببیند و به آینده نگاه مثبتی داشته باشد. (دهخدا، ج۱، ص۸۸۷۷)
در روانشناسی، افراد خوشبین کسانی هستند که وقتی با مشکلات یا اتفاقات ناخوشایند روبهرو میشوند، آنها را بهدرستی تحلیل میکنند. آنها باور دارند که این اتفاقات موقتی، قابل مدیریت و حلشدنی هستند. چنین نگرشی باعث میشود با امید و انرژی بیشتری با چالشها روبهرو شوند و زندگی شادابتری داشته باشند.
در مقابل، افراد بدبین معمولاً تمرکزشان روی جنبههای منفی زندگی است. آنها اتفاقات ناخوشایند را بهطور دائمی و غیرقابل کنترل تلقی میکنند و اغلب خود را مقصر همیشگی میدانند. این طرز فکر باعث میشود نسبت به آینده ناامید باشند و احساس ناتوانی کنند.
در فرازی از دعای عرفه میخوانیم: واعنی علی بوائق الدهور وصروف اللیالی والایام ... والی غیرک فلا تکلنی؛ خدایا: هنگام سختیها و مشکلات روزگار و دگرگونیها و فراز و نشیبهای شبها و روزها یاریام کن و از خطرهای هولناک دنیا و سختیهای آخرت نجاتم ده و از شر ستمکارانی که در روی زمین فساد به راه میاندازند کفایتم فرما. خدایا: از آنچه میترسم در امانم بدار، و از آنچه که بیم دارم حفظ نما و مرا در مورد نفسم و دینم حراست فرما و در سفر نگهدارم باش و دودمانم و اموالم را حفظ و حراست فرما و به جز خود به هیچکس واگذارم مساز.
روش آخرتگرایی
یکی از آموزههای دین، ارتباط باور به معاد با رفتار انسان در دنیاست؛ چرا که زندگی اخروی انسان کاملاً وابسته به نوع زندگی او در دنیاست. اگر کسی در دنیا با ایمان زندگی کند و دست به کارهای نیک بزند، در آخرت نیز به سعادت و آرامش خواهد رسید. اما اگر بیایمان باشد و از اعمال صالح دوری کند، سرنوشتش در آخرت چیزی جز رنج و عذاب نخواهد بود.
امام حسین علیهالسلام در فرازی از دعای عرفه این نکته کلیدی را گوشزد کرده و میفرماید: انک سآئلی من عظایم الامور وانک الحکم العدل الذی لاتجور...؛ خدایا: بیتردید تو از همه حوادث و امور بزرگ از من سؤال خواهی کرد، تویی آن داور دادگر حکیمی که هرگز ستم نمیکنی، و عدالت تو هلاککننده من است و من از آن گریزانم. خدایا اگر عذابم کنی به خاطر گناهانی است که مرتکب شدهام پس از آنکه حجت را بر من تمام کردی و چنانچه از من درگذری به سبب بردباری وجود و کرم توست.
فرد مخلص کسی استکه اعمال نیک را برای دل خودش و رضایت خدا انجام میدهد، نه برای جلب توجه یا تعریف دیگرانعلامه طباطبایی در این باره میگوید: یگانه عامل بازدارنده انسان از لغزش و عصیان و نیروی وادارکننده به طاعت و عمل به دستورات الهی ایمان به آخرت است و چنانچه ایمان به آخرت نباشد چنین نقشی از ایمان به خدا و رسول ساخته نیست. (المیزان، ج١۶، ص٣٩٠)
کارکرد محبت الهی
تربیت اخلاقیـ عرفانی و رشد واقعی روح، از محبت به خدا سرچشمه میگیرد. محبت به خدا یعنی دلکندن از خودخواهی و دلبستگیهای نفسانی، و سرشار شدن دلوجان از یاد و عشق الهی. روشن است که اگر این عشق بر پایه شناخت عمیق، اندیشه روشن و ایمان استوار باشد، روح انسان را تعالی میبخشد و آنچنان بزرگ و توانا میسازد که از همه وابستگیهای مادی و دنیوی رها میشود. چنین انسانی به جای لذتهای زودگذر دنیوی، طعم شیرینترین لذتهای معنوی و آرامشی ژرف را تجربه میکند و به مقاماتی میرسد که روحش سرشار از نور، شادی و آرامش الهی میشود و به قرب الهی دست مییابد.
امام حسین علیهالسلام در دعای عرفه از محبت خدا سخن گفتهو میفرماید: انت الذی اشرقت الانوار فی قلوب اولیآئک حتی عرفوک...؛ خدایا: توییکه انوار ربوبی خود را در دلهای اولیاء خود فروزان نمودی تا اینکه تو را شناختند و به یگانگی و یکتایی تو ایمان آوردند. تویی که از دل دوستانت اغیار را راندی و محو نمودی تا جز تو را دوست نداشته باشند و به غیر تو پناه نبرند.
پیام شما به ما