۱. انتخاب مرجع تقلید، اولین گام ضروری
اولین گام در مسیر پرداخت خمس، و شاید مهم‌ترین آن، انتخاب یک "مرجع تقلید" آگاه و جامع‌الشرایط است. اگر صاحب کسب‌وکاری هستید، درآمدی دارید و به لقمه حلال و پاکیزگی مال خود اهمیت می‌دهید، پرداخت خمس باید دغدغه شما باشد. خمس، حق محرومان، سادات و فقرا از درآمد و سود تجارت شماست؛ حقی که خداوند برای ایشان در اموال ما قرار داده است. تصور کنید یک پنجم از سود شما، می‌تواند گره از کار فروبسته نیازمندی باز کند یا لبخندی بر لبان کودکی یتیم بنشاند. این همان برکتی است که خمس به زندگی می‌آورد.
اما پیچیدگی‌های زندگی مدرن و تنوع منابع درآمد، محاسبه دقیق خمس را به امری تخصصی تبدیل کرده است. اینجا است که نقش مرجع تقلید پررنگ می‌شود. او با تسلط بر مبانی فقهی، به شما کمک می‌کند تا خمس کسب‌وکار و دارایی‌هایتان را مطابق با فتاوای اسلامی و شرایط خاص خودتان تنظیم و پرداخت کنید. پس، پیش از هر اقدامی، با تحقیق و مشورت، مرجعی را برای خود برگزینید تا در این مسیر، راهنمای امین شما باشد. این انتخاب، نه تنها تکلیف شرعی شما را ادا می‌کند، بلکه از گرفتار شدن در اموال شبهه‌ناک و دوری از برکت جلوگیری می‌نماید.
حواستان باشد: خرج‌های زائد، تجمل‌گرایانه یا ولخرجی‌های غیرضروری جزو مؤونه محسوب نمی‌شوند و مشمول خمس‌اند. ملاک قضاوت در اینجا، عرف و شأن فردی است. مثلاً خرید ساعت بسیار گران‌قیمت، اگر متناسب با وضعیت اقتصادی‌تان نباشد، مؤونه نیست و باید خمسش پرداخت شود.
۲. تقویم مالی معنوی: تعریف "سال خمسی"
یکی از مهم‌ترین ابزارها برای نظم‌بخشی به محاسبه خمس، تعیین سال خمسی است. به طور معمول، روزی که اولین درآمد قابل توجه به دست شما می‌رسد، می‌تواند مبدأ سال خمسی شما باشد. این می‌تواند اولین حقوق کارمندی، اولین سود از یک معامله تجاری، یا حتی اولین محصول از زمین کشاورزی‌تان باشد.
مثلاً اگر اولین درآمدتان را در تاریخ ۱۰ خرداد دریافت کردید، هر سال در همین تاریخ باید دارایی‌های خود را بررسی و خمس‌پرداختی را محاسبه کنید. دقت کنید که برخلاف زکات که بر مبنای سال قمری و دوازده ماه تنظیم می‌شود، در خمس می‌توانید سال مالی خود را با تاریخ شمسی تنظیم نمایید.
نکته مهم
اگر تاکنون به هر دلیلی موفق به پرداخت خمس نشده‌اید، جای نگرانی نیست. شما می‌توانید با مراجعه به یک مجتهد جامع‌الشرایط یا نماینده او، در مورد گذشته "مصالحه" کنید. مصالحه به معنای توافقی است که بر اساس آن، تکلیف شما نسبت به خمس سال‌های گذشته مشخص می‌شود. پس از آن، یک تاریخ مشخص را به عنوان شروع سال خمسی جدید خود تعیین کنید.
یادتان باشد که "سال خمسی" دوازده ماه کامل است. این تفاوت مهمی با "سال زکاتی" دارد که در برخی موارد (مانند زکات برخی محصولات کشاورزی) یازده ماه محاسبه می‌شود. پس این دو را با هم اشتباه نگیرید.
۳. اگر پول کافی ندارید، اقساطی پرداخت کنید
گاهی ممکن است در پایان سال خمسی، خمس قابل توجهی به شما تعلق بگیرد اما امکان پرداخت کامل آن را نداشته باشید. راه‌حل چیست؟
طبق نظر اکثر مراجع، می‌توانید مبلغ خمس را به صورت اقساطی بپردازید. در این صورت، باید مبلغ بدهی خمس خود را با مرجع تقلید مصالحه کنید و آن را تدریجاً بپردازید. نکته مهم این است که تا زمان تسویه کامل، این پول در حکم مال غیر است و نباید از آن استفاده کنید. گاهی برای تطهیر اموال، توصیه می‌شود این پول را چندین بار با پول خمس‌داده‌شده مبادله کنید تا از شبهه تطهیر خارج شود.
اگر دستتان تنگ است، دست‌گردان کنید!
گاهی ممکن است در پایان سال خمسی، پس از محاسبه دقیق، متوجه شوید که توان پرداخت یکجای مبلغ خمس را ندارید. آیا این به معنای باقی ماندن مال در حالت شبهه‌ناک است؟ خوشبختانه، فقه اسلامی برای این وضعیت نیز راهکاری پیش‌بینی کرده است: "دست‌گردان".
"دست‌گردان" یک فرآیند هوشمندانه و رحمانی است. در این روش شما به وکیل مرجع تقلید خود مراجعه می‌کنید. مبلغی را که در توان دارید به عنوان بخشی از خمس به او می‌پردازید. وکیل مرجع، همان مبلغ را از طرف مرجع تقلید، به عنوان قرض به شما بازمی‌گرداند. این عمل چندین بار تکرار می‌شود تا کل مبلغ خمس شما، از طریق این مبادله نمادین، به ذمه (عهده) شما منتقل شود.
با انجام دست‌گردان، کل اموال شما که خمس به آنها تعلق گرفته بود، پاک و تطهیر می‌شود. شما به اندازه مبلغ خمس، به دفتر مرجع تقلید خود بدهکار می‌شوید. حالا می‌توانید این بدهی را به تدریج و در اقساطی که با وکیل مرجع توافق می‌کنید، پرداخت نمایید.
" دست‌گردان " نشان‌دهنده رأفت و سهولت در احکام اسلامی است و به مؤمنان کمک می‌کند تا با وجود محدودیت‌های مالی، تکلیف شرعی خود را به بهترین شکل انجام دهند.
۴. برای هر منبع درآمد، سال خمسی جداگانه ممکن است
زندگی اقتصادی افراد می‌تواند پیچیده و چندوجهی باشد. ممکن است شما همزمان از چندین منبع مختلف درآمد داشته باشید. مثلاً هم کارمند باشید و حقوق ثابت دریافت کنید، هم یک فروشگاه کوچک داشته باشید و هم از اجاره ملکی درآمد کسب کنید. آیا باید برای همه این‌ها یک سال خمسی واحد در نظر گرفت؟
الزاماً نه. در صورتی که حساب مالی این دو شغل مستقل از هم باشد و دخل و خرجشان تفکیک شده باشد، می‌توانید برای هر منبع درآمد، سال خمسی جداگانه تعیین کنید. به‌ویژه اگر درآمدها ماهیت متفاوتی دارند (مثلاً حقوق ماهانه در برابر درآمد فصلی کشاورزی)، سال خمسی مستقل می‌تواند مفید و دقیق‌تر باشد.
مثلاً: سال خمسی حقوق شما از اول فروردین شروع می‌شود. سال خمسی درآمد مغازه‌تان از اول تیرماه (زمان شروع کسب‌وکار) آغاز می‌گردد. سال خمسی درآمد حاصل از کشاورزی، از زمان برداشت محصول محاسبه می‌شود.
این کار به شما کمک می‌کند تا مدیریت مالی دقیق‌تری داشته باشید و خمس هر بخش را به درستی و در زمان مناسب محاسبه و پرداخت کنید. البته، تشخیص این استقلال و جواز تعریف سال‌های متعدد، بهتر است با مشورت مرجع تقلیدتان صورت گیرد.
۵. خرج‌های سالانه؛ کلید اصلی در محاسبه خمس
در فقه، خرج‌های متعارف و ضروری سالانه را با عنوان «مؤونه» می‌شناسند. مؤونه شامل هزینه‌هایی است که برای زندگی عادی و متناسب با شأن شما در طول سال خرج می‌شود: خوراک، پوشاک، نوشاک، مسکن (اجاره یا قسط خرید خانه مصرفی)، هزینه درمان، تحصیل فرزندان و...
میزان مؤونه به حسب زمان، مکان و شأن اجتماعی افراد سنجیده می‌شود. یعنی آنچه برای یک فرد در یک شهر بزرگ و با موقعیت اجتماعی خاص، مؤونه محسوب می‌شود، ممکن است برای فرد دیگری در روستا متفاوت باشد. مهم "عرف" و "تناسب" است.
نکات بسیار مهم در مورد مؤونه
حواستان باشد: خرج‌های زائد، تجمل‌گرایانه یا ولخرجی‌های غیرضروری جزو مؤونه محسوب نمی‌شوند و مشمول خمس‌اند. ملاک قضاوت در اینجا، عرف و شأن فردی است. مثلاً خرید ساعت بسیار گران‌قیمت، اگر متناسب با وضعیت اقتصادی‌تان نباشد، مؤونه نیست و باید خمسش پرداخت شود.
همچنین اگر مال در راه حرام مصرف شود – مثل قمار، خرید مواد مخدر، یا مشروبات الکلی – به هیچ‌وجه جزء مؤونه محسوب نمی‌شود و خمس آن واجب است.
پس، هوشمندانه و با دقت هزینه کنید. خداوند متعال اسراف‌کنندگان را دوست ندارد و مال پاک، با مدیریت صحیح هزینه‌ها به دست می‌آید.
۶. فراتر از یک وظیفه مالی
بیشتر فقها بر این باورند که سرمایه‌ای که برای کسب درآمد و سودآوری به کار گرفته می‌شود (سرمایه درآمدزا یا مال‌التجاره)، مشمول خمس است. منظور از سرمایه درآمدزا چیست؟
اجناس داخل فروشگاه‌ها: کالاهایی که برای فروش عرضه شده‌اند.
ابزارآلات صنعتی و کشاورزی: ماشین‌آلات، تجهیزات و وسایلی که در تولید و کسب درآمد نقش دارند.
زمین کشاورزی، کارخانه، ملک اجاره داده شده، باغ میوه (که محصولاتش برای فروش است).
اتومبیل درآمدزا: مانند تاکسی، وانت‌بار یا خودرویی که برای کسب درآمد استفاده می‌شود.
سهام شرکت‌ها.
و به طور خلاصه، هر ثروت و دارایی مولّدی که در مسیر تولید درآمد و افزایش ثروت قرار دارد.
نکته بسیار مهم
سرمایه‌ای که "مؤونه زندگی" و امرار معاش متعارف شما متوقف بر آن است، خمس ندارد. مثلاً اگر یک نجار برای تأمین هزینه‌های زندگی خود به ابزار نجاری‌اش نیاز دارد و این ابزار صرفاً برای گذران زندگی متعارف اوست و نه برای انباشت ثروت، این ابزار خمس ندارد. تشخیص این مرز، گاهی دقیق است و نیاز به راهنمایی مرجع تقلید دارد.
فتوای جدید رهبر معظم انقلاب در باب خمس سرمایۀ کار
مقام معظم رهبری (حفظه الله) پیشتر سرمایه و ابزار آلات کار را مشمول خمس می‌دانستند اما اخیراً معظم له در فتوایی جدید اعلام کرده‌اند: «سرمایه، ابزار، آلات و ادوات کار که درآمد آن برای امرار معاش عادی و متعارف انسان یعنی در حد شأن اجتماعی او لازم است مثل تاکسی، وانت‌بار، ابزار نجاری و آهنگری، وسایل رایانه و ... خمس ندارند.»
۷. زکات جای خودش، خمس هم جای خودش
گاهی تصور می‌شود که اگر فردی زکات مال خود را پرداخت کرده باشد، دیگر نیازی به پرداخت خمس آن مال نیست. این تصور نادرست است. زکات و خمس دو فریضه مالی جداگانه با شرایط و مصارف متفاوت هستند. زکات بر موارد مشخصی مانند برخی غلات (گندم، جو، خرما، کشمش)، دام‌ها (شتر، گاو، گوسفند)، و طلا و نقره مسکوک به شرط رسیدن به نصاب شرعی، تعلق می‌گیرد. در حالی که خمس به مازاد درآمد سالانه از مؤونه و همچنین موارد دیگری مانند غنیمت، معدن، گنج، مال حلال مخلوط به حرام و... تعلق می‌گیرد. بنابراین ممکن است مالی زکات نداشته باشد ولی خمس داشته باشد – و بالعکس. پس هیچ‌کدام جای دیگری را نمی‌گیرند.
۸. پرداخت مالیات هم جای خمس را نمی‌گیرد
برخی فکر می‌کنند چون دولت اسلامی از آنها مالیات کسر می‌کند دیگر پرداخت خمس شرعی از گردن آنها ساقط می‌شود. اما اینطور نیست؛ چون اولا: مالیات تحت عنوان خراج یا عشریه به عنوان مالیاتی جدا از خمس، در زمان امامان و برخی خلفای اسلامی هم معمول بوده است؛ به عنوان مثال، حضرت علی علیه‌السلام بر اسب‌ها مالیاتی جدید وضع کردند.
ثانیا: خمس یک واجب شرعی است و فقط متدین‌ها به پرداخت آن اهمیت می‌دهند نه همه. از طرفی، کسی هم نمی‌تواند مردم را اجبار به ادای خمس کند. بنابراین، درآمد حاصل از خمس برای رفع نیازهای مردم در زمینۀ خدمات شهری، بهداشت عمومی، آب و هوای سالم، امنیت، آموزش همگانی و ... کافی نیست و ضمانت اجرایی لازم هم ندارد برخلاف درآمدهای مالیاتی که به‌خاطر قانونمند و اجباری بودن، ضمانت‌آور است.
۹. قانون "مُخَمَّس" و یک استثنای مهم
"مُخَمَّس" یعنی مالی که خمس آن یک بار پرداخت شده است. قاعده کلی این است که به مال مُخَمَّس، دوباره خمس تعلق نمی‌گیرد. این یک اصل منطقی و عادلانه است.
فرض کنید سال گذشته مبلغی را خمس داده‌اید و با آن زمینی خریدید. حالا قیمت زمین چند برابر شده است. آیا بر این افزایش قیمت خمس تعلق می‌گیرد؟
طبق نظر فقها، اگر مال یک بار خمس داده شده باشد دیگر نیازی به پرداخت مجدد خمس نیست اما این قاعده یک "مگر" و استثنای مهم دارد:
اگر آن مال ذاتاً مصرفی نباشد و ارزشش به خاطر گذر زمان بالا برود (مثل زمین)، بر «افزایش قیمت» آن، خمس جدید تعلق می‌گیرد؛ چرا که این افزایش نوعی سود تازه محسوب می‌شود.
افزایش ارزش بازاری (بدون فعالیت اقتصادی)
اگر ارزش بازاری یک مال مُخَمَّس، بدون اینکه شما فعالیت اقتصادی خاصی روی آن انجام داده باشید، خودبه‌خود افزایش پیدا کند، به این "ارزش افزوده" خمس تعلق می‌گیرد.
بگذارید مثالی بزنم: شما زمینی را خریده‌اید و خمس آن را (اگر از درآمد سال بوده و مازاد بر مؤونه) پرداخت کرده‌اید. پس از مدتی، یک اتوبان یا یک مرکز تجاری مهم در نزدیکی آن زمین احداث می‌شود و قیمت زمین شما به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. این افزایش قیمت، نتیجه کار و تلاش مستقیم شما نبوده، بلکه یک "رشد ارزش اتفاقی" است. در این صورت، به مقدار افزایش قیمت، خمس تعلق می‌گیرد (البته پس از کسر تورم و با نظر مرجع تقلید).
این استثنا برای جلوگیری از تمرکز ثروت بادآورده و توزیع عادلانه آن در جامعه است.
۱۰. طلب قابل وصول، خمس دارد
اگر طلبی از کسی دارید که امید وصولش وجود دارد – مثلاً چکی که تا چند ماه دیگر نقد می‌شود یا بدهی دوستانه‌ای که قابل پیگیری است – به محض وصول، باید خمس آن را پرداخت کنید، مگر اینکه از مالی باشد که خمسش قبلاً پرداخت شده باشد.
در مقابل، اگر طلب به‌کلی قابل وصول نیست (مثلاً از کسی که ورشکسته شده یا بدهی را قبول ندارد)، فعلاً خمس ندارد، اما اگر روزی قابل وصول شد، باید خمسش را بدهید.
حرف آخر
پرداخت خمس، فراتر از یک وظیفه مالی، یک سرمایه‌گذاری معنوی است، با پرداخت خمس، مال خود را از حقوق دیگران پاک می‌کنیم، به چرخۀ اقتصادی جامعه کمک می‌کنیم، و از همه مهم‌تر، رضایت خداوند را جلب کرده و پای برکت را به زندگی‌مان باز می‌کنیم. چرا که بر اساس آموزه‌های دین ما، آنچه از مال خود در راه خدا انفاق می‌کنیم، هر چند در ظاهر از آن کاسته می‌شود، اما دوباره به اَشکال گوناگون و فزون‌تر به زندگی ما بازمی‌گردد.
اگر دوست دارید دقیق‌تر و متناسب با وضعیت شغلی یا مالی خود محاسبه خمس را یاد بگیرید، پیشنهاد می‌کنم فتوای مرجع تقلید خود را بررسی کرده یا با نماینده شرعی او مشورت نمایید.
پیام شما به ما