احادیث در مورد فتوا و افتاء

احادیث مربوط به فتوى :

احادیث فراوانی در باب فتوا وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم؛

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

1-      "ان الله لایقبض العلم انتزاعا ینتزعه من الناس ؛ ولكن یقبض العلماء حتى اذا لم یبق علماء، اتخذ الناس رؤ ساء جهالا، فسئلوا فافتوا بغیر علم فضلوا و اضلوا"

خداوند متعال ، علم و دانش را بدینگونه از مردم دریغ نمى كند كه آن را از دست مردم بگیرد؛ بلكه علم و دانش را - از طریق برگرفتن علماء و دانشمندان از میانشان - از دست آن ها مى گیرد، (و آنان را بدینطریق از نیروهاى انسانى حامل علم و دانش ، تهیدست و محروم مى سازد)

تا آنگاه كه در میان آن ها دانشمندانى را باقى نگذارد و سرانجام ، ناگزیر گردند افراد نادان و فاقد علم را به عنوان رؤ سا و سرپرستان خویش انتخاب نمایند، و آنان نیز بدون بصیرت و آگاهى هاى لازم فتوى دهند، و خود گمراه شوند و دیگران را نیز به گمراهى سوق دهند.[1]

این حدیث نشان از اهمیت افتا و فتوای علماست که می تواند مردم را از جهالت دور سازد و طلبه علوم دینی باید بداند که چه مسئولیت سنگینی بر دوش او خواهد بود. پس باید تلاش و کوشش خود را به طور کامل بکار گیرد تا در نهایت به هنگام افتا، از روی علم و تفحص سخن گوید.

2-      "من افتى بفتیا بغیر ثبت (من غیر تثبت ، بغیر علم ) فانما اثمه على من افتاه "

اگر كسى فتوائى را اخذ كند كه فتوى دهنده بدون آگاهى لازم ، آنرا صادر كند گناه مستفتى در عهده كسى است كه به او فتوى داده است.[2]

همانطور که ذکر شد اگر فتوا دهنده بدون علم و جستجو از منابع لازم، فتوا دهد و مسیری را برای مستفتی و سوال کننده روشن کند، مسئولیت اشتباه بر عهده خود اوست چرا که مردم با اعتماد کامل به مرجع دینی خویش و علمای خود، سوالات خود را بیان می دارند و عالم دینی نباید جواب بدون علم به او بدهد.

 منظور از فتوا در این احادیث ممکن است فقط فتوای مرجع تقلید نباشد بلکه هر سوال و جوا بدینی که ممکن است حتی از یک طلبه ای که به حد اجتهاد نرسیده است سوال شود.

3-      "اشد الناس عذابا یوم القیمة : رجل قتل نبیا، او قتله نبى ، او رجل یضل الناس بغیر علم ، او مصور یصور التماثیل"

(پرشكنجه ترین و معذب ترین مردم در روز قیامت ، عبارت از كسانى هستند كه ذیلا از آن ها یاد مى شود:

       1- كسى كه پیامبرى را به قتل رسانده باشد.

      2- كسى كه پیامبرى ، او را به قتل رساند.

      3- كسى كه بدون علم و آگاهى فتوى دهد و مردم را گمراه سازد.

4-      كسى كه دست اندر كار مجسمه سازى و پیكره تراشى جانداران گردد) .[3]

این حدیث به وضوح کامل و به نوعی تهدید، اهمیت علم قبل از پاسخ گویی و بیان فتوا را بیان می دارد و چه دردناک است اگر طلبه ای که برای خدمت به دین و مردم تحصیل علوم دینی را شروع کرده است در نهایت در زمره قاتلین انبیاء قرار گیرد! پس باید طلبه به خوبی و با تمام تلاش و اخلاص تحصیل علم کند تا در این خطرات قرار نگیرد.

قال الباقر علیه السلام: "من افتى بغیر علم و لاهدى لعنته ، ملائكة الرحمة و ملائكة العذاب ، و لحقه وزر من عمل بفتیاه"از ابى عبیده حذاء است كه گفت از امام باقر (علیه السلام ) شنیدم كه مى فرمود: (اگر كسى بدون علم و آگاهى كافى و در عین محرومیت از هدایت به حق ، به صدور فتوى براى مردم دست یازد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب ، او را لعنت كرده و بار سنگین كسانى كه به فتواى او عمل كردند بدو مى پیوندد) (و این بار گران گناه آنها در روز قیامت بر دوش او سنگینى خواهد كرد).[4]

آیت الله محمد جواد فاضل در ذیل این حدیث می فرماید:

"گرچه این روایت در مورد افتاء است، لکن در مورد بیان احكام هم همین ملاك وجود دارد، از انسان یك حكمى طبق نظر یك مجتهدى مى‏پرسند، انسان همینطور بدون علم یا احتمالى یا ظنى یک چیزی بیان كند، این درست نیست.

 ما گاهى اوقات از مراجع تقلید بزرگوارمان سؤال مى‏كنیم كه نظرتان در این مسأله چیست؟ مى‏فرمایند من الان یادم نیست و باید مراجعه كنم كه آنجا چه نوشته است، وقتى تحقیق كردیم به چه نتیجه‏اى رسیدیم.

ما در مورد مراجع از گذشته‏ها و از آنهایى هم كه الان در قید حیات هستند زیاد این را سراغ داریم، اما نوبت به من طلبه‏ ضعیف كه میرسد، هر مسأله‏اى را كه بپرسند گویا عیبمان مى‏آید كه بگوییم «بلد نیستیم»، «نمى‏دانیم»، بلا فاصله یك جوابى را مى‏دهیم و اصلاً هیچ توجه نمى‏كنیم كه این چه آثارى دارد.

بالاخره این هم افتاء است كه در خود روایت است و با توجه به ملاك مى‏گوییم درباب فتوا هم همین طور است که اگر كسى بدون علم فتوایی را بیان كند همین ملاك را دارد .

 - برادران عزیز دقت کنید شما در مسیر اجتهاد هستید، و انشاء الله خداوند این عنایت را به شما مى‏كند و مى‏توانید بالاخره به مرحله‏اى برسید كه فتوا دهید، اما اینقدر مسأله فتوى دادن مشكل است كه به این جهاتش باید خیلى توجه كنید"[5]

پی نوشت ها :

[1] بحارالانوار 2/110 و 121 و 124.

[2] كنزالعمال 10/193.

[3] منیة المرید، ص 128.

[4] اصول كافى ج 1,ص 52.

[5] خارج فقه، جلسه 89 سال 1385.

منابع:

منیه المرید

کافی

کنر العمال

بحار الانوار

تهیه و فرآوری : احمد اولیایی ، گروه حوزه علمیه تبیان