حال آن که یادآوری نعمت‌ها روش تربیتی بسیار مؤثری است که خداوند و انبیا و اولیای الهی، آن را به طور گسترده مورد استفاده قرار داده و مربیان نیز برای موفقیت، باید از این شیوه بهره برند.  امام حسین علیه‌السلام در بندهای مختلف دعای عرفه از این روش مهم تربیتی بهره گرفته و نعمت های مختلفی را یادآوری می‌فرماید که در این جا به برخی اشاره می‌نماییم.

نعمت توجه و عنایت

نخستین نعمتی که امام حسین‌ علیه‌السلام به آن اشاره می‌فرماید، نعمت توجّه و عنایت الهی پیش از پدیدآمدن انسان است. این یادآوری حضرت، برگرفته از آیه‌ای از قرآن است که می‌فرماید: «هَلْ أَتی عَلَی الْإِنسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً» (الدهر/۱)؛ آیا زمانی بر انسان گذشته که او چیزی شایان یادکرد نبوده است؟

این آیه به دوره‌ای از زمان اشاره دارد که انسان هنوز وجود نداشت و در مقایسه با دیگر مخلوقات، مانند افلاک، کرات و زمین که موجود و قابل اشاره بودند، نام و نشانی از او نبود. (المیزان، ج۲۰، ص۱۲۰)

امام‌ در فرازی دیگر از دعا، به لطفی دیگر از جانب خدا اشاره می‌فرماید: «لَم‌تُخْرِجْنِی لِرَأفَتِکَ بی وَلُطْفِکَ لی...». در این بخش، حضرت از این‌که آغاز زندگی‌اش در دوران تاریک حکومت کفر و دشمنان خدا نبوده، یاد می‌کند؛ زمانی که پیمان الهی شکسته می‌شد و پیامبران، تکذیب می‌گردیدند. بلکه خداوند، تولد او را در عصر بعثت پیامبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله، با امکان هدایت، رشد معنوی و دست‌یابی به مکارم اخلاقی، مقدر ساخت؛ و این را نعمتی الهی می‌شمارد. مقصود از جهل در اینجا، ناآگاهی نسبت به خداوند و صفات اوست و هدف، شناخت حق است؛ نعمت معرفت که برترین همه نعمات به شمار می‌رود

نعمت خلقت و آفرینش

از دیگر نعمت‌هایی که امام حسین‌ علیه‌السلام به آن اشاره می‌فرماید، مراحل مختلف آفرینش انسان است. حضرت با عبارت «وَ خَلَقْتَنی مِنَ التُّرابِ» به نخستین مرحله خلقت، یعنی آفرینش از خاک اشاره دارد؛ چرا که تمام مراحل شکل‌گیری انسان، از نطفه تا علقه و مضغه، وابسته به مواد غذایی‌ای است که از زمین تأمین می‌شود و از طریق والدین به فرزند منتقل می‌گردد. (تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۳۹۰)

این سخن امام برگرفته از آیات قرآن کریم است، مانند: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ» (روم/۲۰) و «هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً» (غافر/۶۷).

امام تنها به ماده خلقت، یعنی خاک، اکتفا نمی‌کند، بلکه بر این نکته نیز تأکید دارد که خداوند او را از «بهترین خاک» آفریده است: «خَلَقْتَنی مِنْ خَیْرِ الثَّری».

سپس امام‌ علیه‌السلام به سیر تدریجی آفرینش خود اشاره می‌کند؛ از انتقال نطفه در نسل‌ها تا قرار گرفتن در تاریکی‌های سه‌گانه. با عبارت «فَلَمْ أَزَلْ ظاعِناً مِنْ صُلْبٍ إِلی رَحِمٍ...» بیان می‌فرماید که در دوران گذشته، همواره از صلبی به رحمی در حرکت بوده است. آن‌گاه به مرحله خلقت از منی و قرار گرفتن در تاریکی‌های سه‌گانه‌ی گوشت، خون و پوست اشاره می‌کند؛ یعنی همان محل سکونت نطفه در رحم مادر.

نعمت کیفیت آفرینش

امام‌ تنها به آفرینش خود از خاک، آن هم از بهترین خاک، و از منی بسنده نمی‌کند، بلکه به کیفیت این آفرینش نیز اشاره دارد. در جایی می‌فرماید: «فَجَعَلْتَنی خَلْقاً سَوِیّاً رَحْمَةً»؛ یعنی مرا آفریده‌ای با اندامی کامل و متعادل، که هر عضو آن با نظمی شگفت، هماهنگ و موزون است.

نعمت نصرت خداوند را یادآوری می‌کند که به معنای کلی است و شامل یاری در دنیا و آخرت، در امور مادی و معنوی و سایر جهات نصرت می‌شوددر فرازی دیگر می‌فرماید: «فَعَدَّلْتَ فِطْرَتی»؛ فطرتم را معتدل ساختی. این سخن با آیه‌ شریفه مطابقت دارد: «الَّذی خَلَقَک فَسَوّاک فَعَدَلَک». مقصود از «فطرت»، طبیعت انسان و مراد از «اعتدال»، توازن میان قوا و غرائز درونی چون غضب، شهوت، اندیشه و دیگر ویژگی‌های اخلاقی و انسانی است.

امام‌ افزون بر اشاره به اعتدال در فطرت و باطن، زیبایی ظاهر و صورت خویش را نیز یادآور می‌شود و می‌فرماید: «رَبِّ بِما أَنْشَأْتَنی فَأَحْسَنْتَ صُورَتی». نعمت زیبایی در آفرینش انسان، نعمتی انکارناپذیر است. این بیان امام به آن معناست که خداوند، او را از نطفه به نیکوترین صورت آفریده است.

نعمت حفاظت و امنیت

نعمت حفاظت و امنیت از دیگر نعمت‌هایی است که امام حسین علیه‌السلام در چند فراز از دعای عرفه به آن اشاره می‌کند. این نعمت را می‌توان در دو سطح کلی و جزئی در مضامین دعا مشاهده کرد. مفهوم کلی حفاظت در عبارت «رَبِّ بِما کَلاَّتَنی» امام منعکس شده است که با آیه قرآن «إِنْ کُلَّ نَفْسٍ لَها عَلِیها حَافِظٌ» (طارق/۴) همخوانی دارد؛ یعنی هیچ انسانی نیست مگر آنکه نگهبانی بر او گمارده شده است. امام در فرازهای دیگر به صورت جزئی‌تر به این نعمت خداوند اشاره می‌نماید:

- امنیت و محفاظت از حوادث روزگار: امام‌ می‌فرماید: «آمِناً لِرَیبِ الْمَنُونِ وَاخْتِلَافِ الدُّهُورِ وَالسِّنِینَ». در کتاب‌های لغت، «منون» به معنای مرگ است(طریحی، ج۲، ص۷۶؛ راغب، ص۷۷۸) و «ریب المنون» به‌حوادث و بلاهای روزگار گفته می‌شود که موجب مرگ می‌گردند. (حسینی زبیدی، ج۲، ص۴۵؛ ابن منظور، ج۱، ص۴۴۲)

- حفاظت در کودکی: امام‌ در دو بخش از دعا، نعمت حفاظت در دوران کودکی را یادآوری می‌کند: «وَحَفِظْتَنی فِی الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِیّاً». این عبارت نشان می‌دهد که حفاظت تنها بر عهده مادر نیست. شیرخوار در دوران نوزادی، هرچند در آغوش مادر یا گهواره است، در برابر خطرات بسیاری قرار دارد که مادران یا نمی‌توانند دفع کنند یا در خواب و غفلت‌اند. در این وضعیت‌ها، خداوند است که با مهربانی از او محافظت می‌کند.

امام‌ علیه‌السلام در دو بخش از دعا نعمت حفاظت در کودکی را یادآوری می‌کند: «وَحَفِظْتَنی فِی الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِیاً». این عبارت نشان می‌دهد که حفاظت فقط به مادر محدود نمی‌شود. شیرخوار در دوران نوزادی، هرچند در آغوش مادر یا گهواره است، اما در برابر خطرات فراوانی قرار دارد که مادران یا قادر به دفع آن‌ها نیستند یا غافل و در خواب‌اند. در چنین شرایطی خداوند است که با مهربانی از او محافظت می‌کند.

- حفاظت از جن: امام می‌فرماید: «وَکَلَأتَنی مِنْ طَوَارِقِ الْجَانِّ»؛ یعنی مرا از وساوس، آزار و گزند جن و شیطان زیرک و زبردست محافظت کردی. در قرآن نیز آمده که شیطان از لحظه تولد همراه فرزندان آدم است، چنان‌که مادر مریم می‌گوید: «وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ».(آل عمران/۳۶) در تفسیر مجمع‌البیان آمده که استعاذه مادر مریم به این دلیل است که شیطان هنگام ولادت کودک حاضر است و صدای نوزاد از جانب اوست. از این رو، او از خطرات احتمالی محافظت می‌طلبد. (مجمع‌البیان، ج۲، ص۷۳۸)

شیرخوار در دوران نوزادی، هرچند در آغوش مادر یا گهواره است، اما در برابر خطرات بسیاری قرار دارد که مادران یا نمی‌توانند دفع کنند یا در خواب و غفلت‌اند. در این وضعیت‌ها، خداوند است که با مهربانی از او محافظت می‌کند

نعمت‌های مادی

از نعمت‌های مادی که امام حسین علیه‌السلام در دعای عرفه یادآور می‌شود، می‌توان به غذا و نوشیدنی، آب و سلامت، پوشاک، وسایل زندگی و انواع معاش، روزی در بزرگسالی، اعضای بدن، خواب و بیداری، وجود پیامبر، زاد و ولد، بازگشت به وطن و نعمت بی‌نیازی اشاره کرد.

امام در چند عبارت به نعمت غذا و نوشیدنی اشاره می‌کند: «وَحَفِظْتَنی فِی الْمَهْدِ طِفْلاً صبِیاً وَرَزَقتَنی مِنَ الْغِذآءِ لَبَناً مَرِیاً» و «وَمَا انْتَسَجَ عَلی ذلِک اَیامَ رِضاعی». در این عبارت ها امام اشاره دارد به نعمت شیر مادر که غذای انحصاری کودک و رشددهنده اوست.

- نعمت پوشاک: امام در این باره می‌فرماید: «وَعُرْیاناً فَکَسَانی» و «رَبِّ بِما أَلْبَسْتَنی مِن سِتْرِکَ الصّافی». این جملات به اهمیت لباس و پوشاندن بدن اشاره دارد که در سرگذشت آدم نقش مهمی داشته است. خداوند به فرزندان آدم می‌فرماید: «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنا عَلَیکمْ لِباساً یوارِی سَوْآتِکمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یذَّکَّرُونَ» (اعراف/۲۶). پوشاک عضوی است که برهنگی آن موجب زشتی و رسوایی انسان می‌شود. (المیزان، ج۸، ص۶۹)

- نعمت معاش و روزی: امام حسین علیه‌السلام در جمله «وَرَزَقْتَنی مِنْ أَنواعِ الْمَعاش وَصنُوفِ الرِّیاش» به بهره‌مندی از هرگونه وسیله معاش و انواع تجملات زندگی اشاره می‌کند. این شامل زراعت، گیاهان، خوردنی‌ها، نوشیدنی‌ها و به طور کلی تمام وسایل حیات است.

و در عبارت «یا مَن رَزَقَتنی فی کُبری» به نعمت روزی در بزرگسالی اشاره می‌کند که اهمیت فراوانی دارد. برخلاف دوران کودکی که انسان تنها شیر مادر می‌نوشید، در این مرحله برای ادامه زندگی به انواع غذا نیازمند است. این نیاز از طریق کشاورزی، صنعت و دیگر راه‌ها تأمین می‌شود که همه زیر نظر و زمینه‌ساز خداوند است.

نعمت زاد و ولد(تکثیر) : «وَحیداً فَکثَّرَنی»؛ تنها بودم زیادم کرد. منظور از کثرت در کلام امام زاد و ولد نسل است. خداوند در آیه ۷۲ سوره نحل این نعمت را به یاد می‌آورد و می‌فرماید: «وَ جَعَلَ لَکمْ مِنْ أَزْواجِکمْ بَنِینَ وَ حَفَدَة»؛ بدون تردید وجود فرزندان و نوه‌ها در اطراف هر کس، نعمت بزرگی برای اوست، که هم از نظر معنوی او را حمایت می‌کنند و هم از نظر مادی. (تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۳۱۶)

نعمت بی نیازی: امام در عبارت «رَبِّ بِما أَغْنَیتَنی وَ أَقْنَیتَنی» به نعمت و مرحله بی‌نیازی و اندوخته‌داری اشاره دارد. این کلام، برگرفته از آیه «وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنی وَ أَقْنی» (نجم/۴۸) است.

سلامت جسم: امام با عبارت «وَالْعافِیةِ فِی الْبَدَنِ» به نعمت سلامتی جسمی اشاره می‌کند، که از بزرگ‌ترین نعمات خداوند است؛ زیرا حتی اگر انسان در دنیا از مال، مقام، اولاد، علم و سایر نعمت‌ها برخوردار باشد، اما سلامت جسم نداشته باشد، زندگی برایش سخت و دشوار خواهد بود.

امام به نعمت روزی در بزرگسالی اشاره می‌کند که اهمیت فراوانی دارد. برخلاف دوران کودکی که انسان تنها شیر مادر می‌نوشید، در این مرحله برای ادامه زندگی به انواع غذا نیازمند است. این نیاز از طریق کشاورزی، صنعت و دیگر راه‌ها تأمین می‌شود که همه زیر نظر و زمینه‌ساز خداوند است

نعمت های معنوی

امام حسین علیه‌السلام در فرازهایی از دعای عرفه نعمت‌های معنوی خداوند به انسان را یادآور می‌شود؛ نعمت‌هایی مانند: عبادت، تکلیف و اتمام حجت، دفع بلا، توفیق، عافیت، هدایت، نصرت، معرفت و برگزیدن.  امام می‌فرماید: «وَأَوْجَبْتَ عَلَی طاعَتِک وَعِبادَتِک»، که عبادت به معنای نهایت تذلل و خضوع در برابر خدا همراه با اطاعت است. (جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۹۲) قرآن هدف از آفرینش را عبادت معرفی می‌کند: «وما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونَ».(ذاریات/۵۶) همچنین امام در جمله «وَحَرَکاتِ رُکوعی وَسُجودی» به دو رکن از ارکان نماز اشاره می‌کند که از صفات مؤمنان به شمار می‌آیند.

دفع بلا: امام حسین علیه‌السلام در دعا با عبارات مختلف نعمت دفع بلا را یادآوری می‌کند: «صَرَفْتَ عَنّی کُلِّ النِّقَمِ»، «وَ تَفْریجِ الْکَرْبِ»، «تَسْبیبِ الْیَسْرِ»، «کَشْفِ الضَّرِّ» و «وَ دَفْعِ الْعُسْرِ». همچنین نعمت توفیق را با عبارت «وَفَّقْتَنی لِما یزْلِفُنی» که اشاره به موفقیت در کسب قرب الهی دارد، یادآور می‌شود.

نعمت هدایت: امام در عبارت «رَبِّ بِما أَنعمتَ عَلَی فَهَدیْتَنی» به نعمت هدایت اشاره می‌کند؛ چرا که هر انسانی از زمان تولد تا پایان عمر، همواره زیر حمایت و راهنمایی الهی قرار دارد.

نعمت نصرت خداوند: امام با عبارت «یا من... منْتَصِراً فَنَصَرَنی» نعمت نصرت خداوند را یادآوری می‌کند که به معنای کلی است و شامل یاری در دنیا و آخرت، در امور مادی و معنوی و سایر جهات نصرت می‌شود.

نعمت علم و معرفت: امام در عبارت «جاهِلاً فَعَرَّفَنی» به نعمت علم و معرفت اشاره می‌کند. مقصود از جهل در اینجا، ناآگاهی نسبت به خداوند و صفات اوست و هدف، شناخت حق است؛ نعمت معرفت که برترین همه نعمات به شمار می‌رود.

نعمت برگزیده‌شدن: امام حسین علیه‌السلام در عبارت «رَبِّ بِما أَوْلَیتَنی وَمِنْ کُلِّ خَیرٍ أَعْطَیتَنی» به نعمت برگزیده‌شدن اشاره می‌کند. این برگزیدگی می‌تواند شامل مقام امامت و ولایت، جانشینی رسول خدا، یا مقام انسانیت که انسان را اشرف مخلوقات و خلیفه خداوند معرفی می‌کند باشد. با این حال، احتمال اول برتر است؛ زیرا همان‌طور که انبیا را برگزیده‌اند، ائمه اطهار علیهم‌السلام نیز به‌عنوان منتخبین خداوند شناخته می‌شوند.