واژه «شیطان» از ماده «شطن» به معنای «بُعد یا دوری از خیر» است. همچنین به معنای «ریسمان طویل و مضطرب» نیز گفته شده است. (مجمع‌البحرین، ج۶، ص۲۷۱)

محتضر در اصطلاح، به معنای حضور مرگ و زمان خروج روح از بدن است. (دهخدا، ماده احتضار) به شخصی که در آستانه مرگ و خروج روح از بدن قرار گرفته، «مُحتَضر» گویند. منظور از احتضار حضور اسباب مرگ است از جمله مشاهده ملائکه قبض روح و ناامید شدن فرد از زندگی. (مجمع البیان، ج۳، ص۳۷) به شخص در حال مرگ و جان دادن محتضر گفته می‌شود. در قرآن احتضار با عبارت حاضر شدن مرگ یاد شده و بیان داشته که از گناهکار محتضر توبه پذیرفته نمی‌شود. (نساء، ۱۸)

علت نامیده‌شدن فرد به محتضر

در مورد علت نامیدن شخص در حال مرگ، به محتضر مواردی ذکر شده است(جواهرالکلام، ج۴، ص۶) مانند حضور ملائکه نزد بیمار یا حضور ائمه خصوصاً امیرالمؤمنین علیه‌السلام یا حضور مؤمنین برای تشییع و ... (بحارالانوار، ج۶، ص۱۹۱)

شیطان بر بالین محتضر

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: هیچ انسانی نیست، مگر اینکه در هنگام مرگ، شیطان، یکی از مأمورین خود را نزد او حاضر می‌کند تا وی را وسوسه کند و در دینش به شک اندازد و او را به کفر بکشاند. این وسوسه ادامه دارد تا اینکه روح از بدن او خارج شود؛ اگر محتضر از مؤمنان باشد، شیطان نمی‌تواند بر او غالب شود و دین و ایمانش را بگیرد. پس هرگاه بر بالین محتضری رفتید، شهادتین را به او تلقین کنید تا شیطان به او دست نیابد. (من‌لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۱۳۳)

هرکس در ظاهر با امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام بیعت کند، ولی در باطن آن بیعت را بشکند و بر نفاق خود باقی بماند، هنگام قبض روح، ابلیس و یارانش بر او وارد می‌شوند

علت مهلت‌خواستن شیطان از خداوند

وقتی شیطان بر آدم سجده نکرد و نافرمانی خدا را مرتکب شد. از رحمت خداوند رانده شد. در این حال شیطان از خدا درخواست کرد که تا روز قیامت به وی مهلت دهد برای آن‌که انسان‌ها را گمراه کند: «قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنی‌ إِلی‌ یوْمِ یبْعَثُون» (صاد، ۷۹)؛  (شیطان) گفت: «پروردگارا، پس مرا تا روزی که برانگیخته خواهند شد مهلت بده»؛ خداوند نیز به شیطان تا روز مشخصی مهلت داد: «إِلی‌ یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ. (صاد، ۸۱) شیطان سوگند خورد که همه‌ مردم به جز مخلصان را گمراه خواهد کرد: «رَبِّ بِما أَغْوَیتَنی‌ لَأُزَینَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعین؛  إِلاَّ عِبادَک مِنْهُمُ الْمُخْلَصین» (حجر، ۳۹-۴۰)؛  پروردگارا، به سبب آن‌که مرا گمراه کردی، من [هم گناهانشان را] در زمین برای بندگانت آرایش می‌دهم و همه را گمراه خواهم کرد، ‌مگر بندگان خالصت را.   بنابر این، طبیعی است که شیطان تا آخرین لحظه ممکن، تلاش خود را برای گمراه‌کردن انسان‌ به‌کار ‌بندد و از حیله‌گری و وسوسه دست برندارد.

آخرین تلاش شیطان

در لحظات احتضار شیطان دست از وسوسه کردن برنمی‌دارد و امیدوار است تا در آن لحظه یک عمر ایمان و بندگی فرد را بر باد دهد. اگر فرد ایمانی قوی و مستقر نداشته باشد؛ چه بسا دچار برگشت از اعتقادات خود شده و بی‌دین از دنیا برود. در این مسیر از راه‌هایی استفاده می‌کند.

دعوت به کفر و شرک: امام صادق‌ علیه‌السلام می‌فرماید: هرگاه زمان مرگ یکی از شیعیان ما فرامی‌رسد، شیطان از راست و چپ به بالین او می‌آید تا او را از ایمانش گمراه کند، و به کفر کشاند. ولی بنا بر آیه۲۷ ابراهیم خداوند از آن جلوگیری می‌کند و نمی‌گذارد. (من‌لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۱۳۴)

شبهه‌افکنی: امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: شیطان هنگام مرگ انسانها برخی از یاران خود را نزد محتضر حاضر می‌کند تا وی را وسوسه کند و در دینش شک ایجاد کند. (لئالی‌الاخبار، ج۵، ص۶)

امامت‌گریزی: نپذیرفتن امامت، برای جهنمی‌شدن کافی است. یکی از مهمترین دام‌های شیطان اینست که مؤمن را از اهل بیت جدا کنند. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید: هرکس در ظاهر با امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام بیعت کند، ولی در باطن آن بیعت را بشکند و بر نفاق خود باقی بماند، هنگام قبض روح، ابلیس و یارانش بر او وارد می‌شوند در حالی‌که بهشت و جهنم را می‌بیند، عزرائیل به او می‌گوید: اگر بر ایمان و عقیده‌ات درباره علی علیه‌السلام باقی می‌ماندی، این بهشت جایگاه تو بود.

طبیعی است که شیطان تا آخرین لحظه ممکن، تلاش خود را برای گمراه‌کردن انسان‌ به‌کار ‌بندد و از حیله‌گری و وسوسه دست برندارد

سوءاستفاده از نقاط ضعف و وابستگی‌ها: همه انسان‌ها در دنیا نقاط ضعفی دارند که شیطان با توجه به آنها افراد را وسوسه می‌کند. شیطان در ضربه آخر از چیزها یا افرادی که نزد محتضر محبوب است سوء استفاده کرده و او را تهدید می‌کند تا شهادتین را نگفته از دنیا برود.

در روایتی آمده: انسان هنگام مرگ، زیاد تشنه می‌شود. شیطان از این فرصت برای گرفتن ایمان او استفاده می‌کند و ظرف پر از آب سرد و گوارایی را در دست گرفته و بر بالین او می‌ایستد و ظرف را حرکت می‌دهد. محتضر درحالی‌که شیطان را نمی‌شناسد، به او می‌گوید: مقداری از این آب را به من بده تا بیاشامم. شیطان از او می‌خواهد در عوض خدا را انکار کند. اگر جواب او را ندهد. بار دیگر می‌خواهد پیامبر را منکر شود. اگر این بار نیز به درخواست شیطان توجه نکند با سعادت از دنیا می‌رود. (لئالی‌الاخبار، ج۵، ص۷) نقل می‌کنند امام خمینی به یکی از نوه‌هایش علاقه خاصی داشت، به‌طوری‌که هر وقت می‌خواست پیش امام برود می‌رفت و امام هم ناراحت نمی‌شد. حتی هر وقت می‌دیدند امام ناراحت است او را می‌فرستادند نزد امام. تا امام خوشحال شود. اما سه روز به ارتحال امام مانده، دستور داده بود دیگر نگذارید او پیش من بیاید تا بدون هیچ علاقه‌ای به دنیا و ارتحال نمایند تا مبادا شیطان رخنه‌ای به این دژ محکم ایمان و تقوا پیدا کند.
خصلت‌های ناپسند: اخلاق بد و شیطانی مانند حسد، تکبر، دلبستگی به دنیا، عاق والدین و ... موجب سوء عاقبت و گرفتاری در دام شیطان می‌شود.

راه‌های مقابله با وسوسه‌های شیطان

برای در امان ماندن از شر وسوسه‌های شیطان و حفظ ایمان در هنگام مرگ، در آموزه‌های دینی دستوراتی آمده و تصریح شده که مراقبت بر آنها برای دفع شرارت شیطان مفید است:

تقویت ایمان: اگر کسی در دنیا ایمان خودش را تقویت کرده باشد، به هیچ وجه شیطان نمی‌تواند او را فریب دهد. (نحل، ۹۹-۱۰۰)

تلقین کردن به محتضر: تلقین شهادتین بر محتضر تاثیر بسیار دارد. اگر فرد قادر به سخن‌گفتن نباشد، باز هم مستحب که بگویی زیرا او کلام تلقین‌دهنده را می‌فهمد و آن را بر ذهن خود جاری می‌کند. (جواهر الکلام، ج۴، ص۱۴)

مواظبت بر نماز: امام صادق علیه‌السلام فرمود: کسی‌که مراقب نمازهایش باشد و با شرایط انجام دهد، هنگامی‌که شیطان برای گرفتن ایمان نزد او حاضر می‌شود، ملک‌الموت آن ملعون را می‌راند و دور می‌کند و شهادتین را به او تلقین می‌نماید. (وسائل‌الشیعة، ج۲، ص۴۵۵)

انتقال محتضر به مصلی: منظور از مصلی مکانی از خانه محتضر است که در آن زیاد نماز می‌خواند. (جامع المقاصد، کرکی، ج۱، ص۳۵۲)

امام صادق علیه‌السلام فرمود: کسی‌که مراقب نمازهایش باشد و با شرایط انجام دهد، هنگامی‌که شیطان برای گرفتن ایمان نزد او حاضر می‌شود، ملک‌الموت آن ملعون را می‌راند و دور می‌کند و شهادتین را به او تلقین می‌نماید

تلاوت قرآن نزد محتضر: محقق کرکی، خواندن سوره الصافات و یس را از روایات استفاده کرده است. (جامع المقاصد، ج۱، ص۳۵۳/ جواهر الکلام، ج۴، ص۲۱)

خواندن دعای رَضِیتُ بِاللَّهِ رَبّا: از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که هر کس پس از هر نماز واجب این دعا را بخواند، ایمان او کامل می‌شود و هنگام مرگ ایمانش باقی می‌ماند. (مفاتیح‌الجنان، ص۱۴۳)

خواندن دعای عدیله: هرکس دعای عدیله را بخواند و به خداوند امانت بسپارد تا موقع جان کندن، جلو شیطان را بگیرد تا نتواند عقاید حقه او را از او باز پس گیرد، بسیار مؤثر است. (مفاتیح‌الجنان، ص۱۴۰)

محبت و ولایت اهل بیت علیهم‌السلام: لطف اهل بیت علیهم‌السلام در همه جا به محبین آنها می‌رسد. هم در دنیا، هم در هنگام مرگ و هم در برزخ و قیامت. در زیارت جامعه کبیره آمده اهل بیت، رحمت موصوله خدا هستند. رحمت موصوله یعنی قطع نمی‌شود و دائم متصل است.

از این‌رو، شیطان در لحظه احتضار مؤمن، آخرین کوشش خود را برای گمراهی او به‌کار می‌گیرد. با این حال، برای استوار ماندن در مسیر ایمان، لازم است در طول عمر و به‌ویژه در دم آخر، اعمال توصیه‌شده را انجام دهیم تا از وسوسه‌های شیطانی در امان بمانیم و با قلبی سرشار از ایمان، به‌سوی جهان ابدی کوچ نماییم.