پارامتر ديد در آسمان پاک

فرض کنيد تلسکوپي جديد خريده ايد؛ البته نه تلسکوپي ارزان قيمت و ساده، بلکه گران و پيشرفته. در نخستين شب و در آسماني صاف، تلسکوپ را به سوي مشتري نشانه مي رويد و با دقت از درون چشمي به آن نگاه مي کنيد. اما آن چه مي بينيد فقط هاله اي نوراني و موّاج است. تلاش تان براي ديدن تصويري واضح از مشتري بي نتيجه مي ماند و در نهايت تصميم مي گيريد تلسکوپ معيوب را پس بدهيد.

اما در اين ماجرا مشکل از ابزار نيست. به زودي متوجه مي شويد که بهترين ابزارهاي اپتيکي هم در برابر تأثير جوّ زمين، که پرتو نور براي رسيدن به چشم ناظر ابتدا بايد از ميان لايه هاي گوناگون آن عبور کند، نقشي فرعي دارند. جوّ زمين مانند اقيانوسي از هوا سياره ي ما را در بر گرفته که گاهي آرام، گاهي متلاطم و آشفته، گاهي تار است. اين وضعيت جوي در چگونگي و کيفيت تصويري که از جرم آسماني مي بينيم تأثير مي گذارد.

ميزان پايداري جوّ زمين اصطلاحاً «پارامتر ديد نجومي» گفته مي شود. داشتن آسماني با پارامتر ديد خوب براي رصد اجرام آسماني مانند ماه، سياره ها و ستاره هاي دوتايي نزديک به هم، که براي ديدن آن ها به بزرگ نمايي زياد زياد داريم، بسيار مهم است. اگر جريان هوا آرام باشد مي توانيد از بيشترين بزرگ نمايي تلسکوپ استفاده کنيد. در مقابل، اگر در هنگام آشفتگي جوي براي رصد آسمان به سراغ ابزار رصدي خود برويد، آن چه را که در ابتداي مقاله درباره ي اولين رصدتان با تلسکوپ گفتم خواهيد کرد.

عوامل زيادي در پارامتر ديد تأثير دارند. از شرايط آب وهوايي گرفته تا جريان هواي درون لوله ي تلسکوپي که هنوز با دماي بيرون هم دما نشده است. موج هاي گرمايي که پس از غروب خورشيد و طي شب از سطح زمين متصاعد مي شوند، يا انرژي گرمايي خارج شده از ساختمان ها در هواي سرد زمستاني، موج هاي آزار دهنده اي را در تصويري که از پشت چشمي تلسکوپ مي بينيم، ايجاد مي کنند.

براي سنجش ميزان پارامتر ديد، من مقدار 1 (خيلي بد) تا 5 (ايده آل) را، که براي نجوم  پايه مفيد است، معرفي مي کنم. شما مي توانيد با نگاه کردن به آسمان و مشاهده ي اين که سرعت چشمک زدن ستاره ها چقدر است، پارامتر ديد را تا حدودي تخمين بزنيد.

روش دقيق تر براي ارزيابي پارامتر ديد به اين صورت است که با افزايش بزرگ نمايي تلسکوپ به ستاره اي روشن نگاه کنيد. اگر تصوير پيوسته موج دار است و لرزش دارد، اين پارامتر را در نوع 1 دسته بندي کنيد. اگر تصوير حلقه اي و متشکل از دايره هاي متحدالمرکز ثابت (حلقه هاي پراش نور) است، پارامتر ديد 5 خواهد بود.

پارامتر شفافيت جوّ، پاکي و تاريکي آسمان را توصيف مي کند. آسمان هاي غبارآلود، حاصل وجود بخار آب (عموماً در شب هاي گرم تابستان) يا ناخالصي هايي مانند دود و غبار هستند. حتي اگر آسمان صاف و رطوبت جوّ کم باشد، پراکندگي و انحراف نور حاصل از غروب و طلوع خورشيد يا ماه در افق يا نورهاي مصنوعي ميزان شفافيت آسمان را تحت تأثير قرار مي دهد.

يک راه ساده براي سنجش شفافيت، خيره شدن به بخشي از آسمان، تقريباً در ميانه ي راه بين افق و سَرسو، و يادداشت کردن قدر کم نورترين ستاره اي است که مي بينيد. نتيجه ي سنجش مي تواند از کاملاً ابري تا قدر 6 (کم نورترين ستاره اي که در آسمان تاريک با چشم برهنه قابل مشاهده است) باشد. در مناطق دوردست و بسيار تاريک حتي مقياس بالاتر از 6 هم خواهد بود. اگر شما شفافيت را 7 يا 8 تخمين بزنيد، به احتمال بسيار در بيابان دورافتاده اي در استراليا هستيد! ارتفاع اجرام آسماني که رصد مي کنيد از افق هم در پارامتر ديد و شفافيت تأثير دارد. از سَرسو تا افق، ميزان شفافيت آسمان کاهش مي يابد، چون در افق لايه ي هوا ضخيم تر است.

به هر حال در هر فصلي و پيش از شروع رصد، لازم است که ابتدا شرايط آسمان را بسنجيد و سپس با آن هماهنگ شويد. اگر پارامتر ديد خوبي داريد ماه را نشانه بگيريد و ساير سياره ها و ستاره هاي دوتايي نزديک به هم را، که هرگز قادر به تفکيک شان نبوده ايد رصد کنيد. آسمان شفاف به شما امکان جست و جو و مشاهده ي سحابي ها و کهکشان هاي کم نور را مي دهد.

تنظيم براي تبيان: م.ح.اربابي فر